Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti arxeollogiya yo’nalishi 104-guruh talabasi ko`charov habibning “arxeologiyaga kirish” fanidan mustaqil ishi

Loyda yasalgan va olovda pishirilgan idish
Neolit davriga kelib insonlar xom g’isht va paxsadan uy qura boshlaydi. Bu davr uylari sodda kichik bir xonali qilib qurilgan. Endi bir xonali uylardan tashkil topgan matriarxat urug’chilik tizimi kichik kichik qishloqlarni paydo qildi. Bu qishloq turiga Markaziy Osiyoda Jaytun yodgorligi misol bo’la oladi. Eneolit davriga kelib ko’p xonali uylarning qurilishi o’zlashtiriladi(Karatepa). Natijada qishloqlar ko’rinishi va hajmida ham sezilarli o’zgarish va rivojlanishlar ro’y beradi.
Keyingi davrlarda qishloqlar mudofaa devorlari bilan o’rala borishi, ilohiyat xonalarlari(markazlari)ning shakllana borishi bunga yaqqol misol bo’la oladi. Arxeologlar O’rta Osiyo temir davri qishloqlarini hajmiga qarab 3 tipga bo’lganlar. Bular;
Kichik qishloqlar (Mirshodi, Kuchuktepa. 0,5 gektardan 1 gektargacha).
Katta qishloqlar (5 gektargacha).
Katta qishloqlar - arkli qishloqlar va arksiz qishloqlar (10 gektargacha).
Kuchuktepa
Arxeologik manbalarga ko’ra O’rta Osiyoda ilk shaharlarning paydo bo’lishi bronza davrining o’rtalarisha to’g’ri keladi. (Jarqo’ton yodgorligi). Ilk temir davri shaharlari ikki qismli - ark va shahriston. Antik va o’rta asrlar davri shaharlari esa uch qismli - ark, shahriston, robot.
O’zbekiston hududida shaharlar asosan ikki qismdan iborat bo’lgan. Birinchi qism shahriston bo’lsa, ikkinchisi arkdir. O’zbek tilida shahar so’zning shakllanishi quyidagicha: shahriston so’zining bosh bo’g’ini (shah) va ark so’zining bosh harflaridan (ar) tashkil topgan.
Jarqo`ton
Qabr, go’r — marhumni dafn etish uchun tayyorlangan maxsus joy. Qabr har bir xalqning urf-odati, yashaydigan geografik muhiti, kishilarning tabiiy-ilmiy tasavvurlari, diniy e’tiqodlariga ko’ra bir-biridan farq qiladi. O’liklarni ko’madigan xalqlarda, jumladan, o’zbeklarda ham qabrning lahad, kamin, tik chuqur va satana tiplari bor.
Lahad. Aksariyat er osti suvlari chuqur bo’lgan qurg’oq joylarda lahad qaziladi. Lahad tipidagi qabrlar O’zbekistonda bundan 3500 yil ilgarigi jez davri qabristonlarida ham uchraydi. Qabr tayyorlash uchun erdan bir metr chamasi tik chuqur — «ayvoncha» qazib, uning bir burchagidan o’lik bo’yi baravar gorizontal kavak — «lahad» kavlanadi, tuprog’i tashqariga olinadi. O’lik ko’yilayotganda go’rkov lahad ichiga tushib, o’likning bosh tomonini qibla (g’arb)ga qaratib yotqizadi. Lahadning teshigiga g’isht, tosh, guvala, chim qalab bekitiladi, so’ngra «ayvoncha» tuproq bilan to’ldiriladi. Ortib qolgan tuproq qabr ustiga tepa qilib qo’yiladi.