U yoki bu turning joy almashtirishi yoki faolligining o’zgarishi tufayli
jarayonlarning sutkalik davriyligi (o’zgarib turishi) va “kunduzgi” va “tungi”
almashtiruvchi (aspektni) holatni shakllanishiga olib keladi. Ushbu holatlar
nafaqat
uyushmaning
murakkablashuviga,
balki
unda
yashovchi
organizmlarning muhitdan to’la foydalanish imkoniyatini ham yaratadi.
Uyushmalardagi mavsumiy o’zgarishlar undagi organizmlarning (ayrim
turlarning) bir qismini yozgi yoki qishki uyquga ketishi va qish yoki
qurg’oqchilik tufayli ayrim turlarning migrasiyasi bilan ifodalanadi.
Uyushmadagi (biosenozdagi) turg’un turlar uning asosini tashkil etadi.
Mavsumiy turlar esa biosenozning ayrim davrlardagi (mavsumlardagi)
qiyofasini aniqlaydi (shakllantiradi). Bunday turlarning paydo bo’lishi uning
nafaqat ko’rinishini, balki yana uyushma a’zolarining o’zaro munosabatlari ham
o’zgaradi.
Yer sayyorasining turli kengliklarida biologik mavsumlarning davri va
uning cho’zilishi (davom etishi) turli oylarga to’g’ri keladi. Masalan, tropik
kengliklarda vegetasiya davri yilning 12 oyini ham qamrab oladi, vaholanki,
bunday davr Arktikada 2-3 oy, ba’zan bir oy davom etadi. Tropik dengizlarda
plankton organizmlarning bahor mavsumi qishga to’g’ri kelsa, shimoliy muz
okeanida esa bu mavsum avgustda kuzatiladi. Tropik kengliklarda biologik qish
deyarli bo’lmaydi, yuqori shimoliy kengliklarda esa qish qariyb 10 oy davom
etadi.
Shunga
binoan,
tropik
dengizlarda
va
Arktikada
plankton
organizmlarning mavsumiy dinamikasida faqat 1 ta maksimum qayd qilinsa,
mu’tadil iqlimli kengliklardagi dengizlarda esa 2 ta kuzatiladi. Issiq, iliq va
sovuq iqlimli dengizlarda organizmlar yil davomida sodir bo’ladigan
generasiyalar (avlod qoldirishi) bilan ham farq qiladi. Masalan, Arktika
sharoitida plankton holda hayot kechiruvchi ko’pgina eshkak oyoqli
qisqichbaqasimonlar (Copepoga-Calanus) bitta, ayrim hollarda 2 ta generasiya
beradi, mu’tadil iqlim sharoitida ular 4-6 ta, tropikda esa yil davomida
ko’payadi.
Chuchuk suv havzalarida ham plankton va bentos hayvonlari dengiz
plankton va bentos hayvonlari kabi o’zgarish xususiyatlariga ega.
Bir tipdagi uyushmaning boshqasi bilan almashinuvi suksessiya deyiladi.
Suksessiyalar muhitning o’zgarishlari oqibatida sodir bo’lsa, uning amalga
oshishi esa tashqi va ichki sabablarga bog’liq bo’ladi. Agar uyushmada tub
o’zgarishlarga sabab bo’lgan ta’sir etuvchi omillar vaqtincha bo’lsa,
uyushmaning dastlabki holati qayta tiklanadi. Bordi-yu, ta’sirni yuzaga
keltiruvchi omillar uzoq vaqt davomida ta’sir etib tursa, uyushma ham dastlabki
ko’rinishiga qaytmasdan, o’zgargan holatda faoliyatini davom ettiradi. Shunga
binoan, uyushmalardagi yirik (katta) o’zgarishlar, odatda, kichik, miqdoriy
o’zgarishlar tomonidan tayyorlanadi.
Ancha yaxshi o’rganilgan suksessiyaga misol tariqasida ignabargli
o’rmonning qayta tiklanishini ko’rsatish mumkin. Yong’in tufayli yoki kesib
olingandan keyin hosil bo’lgan uchastkada dastlabki 1-3 yil davomida
butalarning yosh novdalari va o’tchil o’simliklardan qushqo’nmas, (ivanchay)
qizil qon o’simligi va boshqalar o’sib chiqadi. Ushbu joyda gumus juda ko’p
bo’lgani sababli o’simliklar o’zi uchun juda qulay joy topadi, lekin keyinchalik
tog’ terak va qayin nihollari ko’plab o’sib chiqib, ularning tagidan esa qora
qarag’ay va qarag’ay rivojlanib keladi. Ushbu daraxtlarning tez o’suvchi yosh
nihollari kuygan maydonni qoplab oladi va o’tchil begona o’simliklarni bosib,
uning o’rniga yo’sin va boshqa turli o’tlarni paydo bo’lishiga sababchi bo’ladi.
Qayin va tog’ terak yosh daraxtlari asosiy ignabargli daraxtlarning o’sishiga
to’siq bo’lib turadi. Bu esa ignabargli daraxtlar o’rmoni o’rniga tog’ terak va
qayinli o’rmon paydo bo’ladi. Ayrim hollarda ularga ignabargli daraxtlar ham
aralashgan bo’ladi. Qayin va tog’ terak daraxtlarining yoshi 10-20 yillik
bo’lgandan so’ng, daraxtlar oralig’ida siyraklashish va nisbatan yorishish paydo
bo’lgandan keyin ignabargli daraxtlarning rivojlanishi uchun sharoit paydo
bo’ladi.
Ignabargli daraxtlarning o’sib borishi esa yorug’lik sevuvchi daraxtlar
turlari (qayin, tog’ terak va tilog’ochli daraxtlar) siqib chiqariladi va uzoq
davom etgan jarayondan so’ng ignabargli daraxtlardan tashkil topgan o’rmon
tiklanadi.
Bu jarayonga parallel ravishda hayvonlar ham o’zgarib boradi, ya’ni
tarkib oldin “begona-yaylov” o’simliklarga mos hayvon turlari, buta
o’simliklariga mos hayvonlar, qayin va tog’ terakka moslashgan hayvonlar va
nihoyat ignabargli o’rmonga moslashgan hayvonlar faunasi paydo bo’ladi.
Hayvonlar faunasi “qayin va tog’ terak” fazasida ancha kambag’al (kam)
bo’ladi. Masalan, qarag’ayli o’rmonning dastlabki paydo bo’lish davrida
qushlar 13 turni tashkil qilsa, ushbu o’rmon to’la voyaga yetgandan keyin
qushlar 30 turni tashkil qiladi. Bunday holatni qoraqarag’ayli o’rmonda ham
bo’lishini ko’rish mumkin.
Shuni aytish lozimki, ma’lum bir maydonda yoki hududda o’rmonning
yoki biosenozning (suksessiyaning) tiklanishi shu joydagi atrof-muhit omillari
(sharoiti)ga bog’liqdir. Masalan, bo’z yerda mayda kemiruvchilarning ko’payib
ketishi burganning o’sishini to’xtatib qo’yadi, yoki ma’lum uchastkada
suksessiyaning almashinuvida hayvonlarni to’xtovsiz boqish tufayli bug’doyiq
o’simligining ko’payib ketishi bilan ifodalanadi. Xuddi shuningdek, tuyoqli
hayvonlarni bir uchastkada uzluksiz haydab boqish shu joyda o’simliklarni
oyoq osti bo’lib ezilishi, tuproqda chirindi qatlamining barbod bo’lishi,
tuproqning ustki qatlamlarini zichlanishi va uning strukturasini buzilishiga olib
keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
