|
2. Kuzatishni qayd qilish
Kuzatish kundaliklari. Quruqlikda yashovchi umurtqali hayvonlarni
dala sharoitida o’rganishda olib borilgan kuzatish natijalarini yozib borish
(kundalikni to’ldirib borish) muhim ahamiyatga ega. Faqat yozma ravishda
qayd qilingan qimmatga ega va hech qachon bu hujjat o’z ahamiyatini
yo’qotmaydi. Shuning uchun har bir zoolog dala ishlarini olib borish jarayonida
tabiatda kuzatish natijalarini batafsil yozib borib, kundalik daftariga qayd qilishi
shart va bu ma’lmuotlarni xotirada saqlashga odat qilmaslik kerak.
Yozishda, aniq ishongan, tasdiqlangan ma’lumotlar qayd qilinishi kerak,
tahminlar, so’rab olingan ma’lumotlar yozilmasligi lozim. Yozish jarayonida
quyidagi umumiy qoidalarga rioya qilish talab qilinadi: 1) kuzatilgan yoki
olingan ma’lumot tezda daftarga yozilishi shart, 2) ma’lumotlarni o’ta aniq va
tushinarli qilib yozish kerak, 3) sana, kunning vaqti, kuzatish joyi va sharoitini
yozish kerak, 4) tushunarli va izohli qilib yozish lozim. Bu talablarni
bajarmaslik ko’p qiyinchiliklar tug’diradi. Kuzatish natijalarini dala sharoitida
jilti qattiq cho’ntak daftarchasiga qayd qilinadi. Bu daftarchani o’lchami - 8x12
sm bo’lsa qulay hisoblanadi. Yozuvlar yumshoq oddiy qalamlar yordamida olib
boriladi.
Ko’pincha, dala sharoitida yozuvlar noqulay holatda (tik turib), shoshilinch
holatda qisqartirilib yoziladi. Ayniqsa bunday holat kechasi, yomg’ir ostida, qattiq
sovuqlarda
kuzatiladi.
Tunash
joyiga
qaytganda
bunday
yozuvlar
kechiktirilmasdan kundalik daftariga ko’chiriladi. Kundalik daftari odatdagi
umumiy daftar hisoblanib bu to’r katakli, jilti qattiq bo’lishi kerak va bunday
daftarlar nomerlanadi, har bir beti ham nomerlanishi lozim. Bunday kundalikdan
bir necha yillar davomida foydalanish mumkin. Kundalikning jiltiga muallifning
familiyasi, ish joyi va turar joyi hamda telefon nomeri yozilishi shart, chunki
kundalik yo’qolib qolsa, bu ma’lumotlar qo’l keladi.
Kundalik asosan xronologik va turlar bo’yicha olib boriladi. Xronologik
kundalik kuzatishlar har kuni yozib boriladi. Yozuvning boshida haftaning kuni,
sanasi yoziladi, keyin ob-havoga qisqacha tavsif beriladi, undan keyin
ekskursiyaning kunlik marshruti ko’rsatiladi va oxirida olib borilgan kuzatishlar
batafsil yoziladi. Bu holatda kun bo’yi olib borilgan kuzatuvlarni ma’lum
darajada guruhlarga ajratish lozim. Masalan: qushlarga, sut emizuvchilarga,
sudralib yuruvchilarga va amfibiyalarga, bulardan esa ma’lum tartibda ayrim
turlarga ajratiladi. Kundalikga bunday tartibda yozish, materialga ishlov
berishda qo’l keladi.
Kundalik tutishning bu tipi zoologlar o’rtasida keng tarqalgan.
Xronologik kundalikning muhim kamchiligi bu har xil turlar, biotoplardan
ma’lumot tanlash juda murakkabligidadir. Material qanchalik ko’p bo’lsa,
bunda oriyentir qilish qiyinlashib boradi. Bunday qiyinchilik holatidan chiqish
uchun har-bir tugagan kundalik mavzu bo’yicha ko’rsatkich (hayvon turi biotop,
o’simlik oziqalari, uyalarning taqsimlanishi, sonining dinamikasi, kundalik
faoliligi, oziqlanishi) yozilad.
Turlar bo’yicha yuritiladigan kundalik har bir turdan materiallar oldinma-
keyin to’planishi bilan kundalikni har bir betiga yozilib boriladi. Buning uchun
har bir turga ma’lum miqdorda kundalikdan betlar ajratiladi.
Hozirgi zamon zoologlarining dala sharoitida olib borgan ilmiy
tadqiqotlari faqat ko’rganlarini yozish bilan cheklanmaydi. Uning yozuvlarini
ayrim betlarida rasmlar, xarita-sxema, grafik, foto-suratlar aks etdiriladi.
Xarita tuzish dala tadqiqotlarini olib borishda eng zarur hisoblanadi.
Xaritasiz dala sharoitida ishlash mumkin emas. Shuning uchun ham avvaldan
tadqiqot joyini xaritasiga ega bo’lish kerak. Xarita avvalam bor joyda oriyentir
qilish uchun zarur. Xaritaga bosib o’tilgan yo’l (marshrut), hisoblash chizig’i hisob
maydonchasi va boshqalar tushiriladi. Lekin, xaritaga asosan biotasvirlar
tushiriladi, ya’ni unga har xil maxsus zoologik ma’lumotlar qayd qilinadi. Muhim
hayvon turlarining tarqalishi, ularning ommaviy to’planish joyi, qishlash joyi, uya
va inlarning joylashgan joylari, oziqa zahirasi resurslarining taqsimlanishi va
boshqa ma’lumotlar tushiriladi.
Buning uchun ko’rgazmali, oddiy shartli belgilar ishlatiladi. Rasmona
tasdiqlangan standart shartli belgilar hali mavjud emas. G.A.Novikov (1953)
tomonidan taxminiy shartli belgilar ishlab chiqilgan. Biz ham shu belgilarni
asos qilib oldik.
Ovlanadigan va sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan qush va darrandalardan
oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilish uchun bularni ko’chish yo’llari va
mavsumiy omavviy to’planish joylarini bilish muhim ahamiyatga ega. Bu holda
ham xarita zarur qo’llanma bo’lib xizmat qildi.
Xaritaga biotoplarni taqsimlanishini tushirish maqsadga muvofiqdir.
Joylarda biotoplarni ajratish uchun joylarni o’simliklari asos qilib olinadi va
joyning geobotanik xaritasidan foydalaniladi.
Tog’li joylarda zoolog uchun balandlikni o’lchagich barometr asbobi
joyni dengiz sathidan balandligini o’lchashda muhim rol yo’naydi. Tekislikda
esa qadam o’lchagich ishlatiladi.
Agar ba’zi joylarni topografik xaritasi bo’lmasa, zoolog ayrim joylarni
(o’zi uchun eng muhim bo’lgan) - suv havzasi, uyalar va inlar koloniyasi, kabi
joylarni xarita-sxemasini chizishga kirishadi. Buning uchun uning ilmiy
jihozlari ichida planshet, kompas uch qirrali chizg’ich, millimetrli qog’ozlar
bo’lishi kerak.
Xarita-sxemani chizishga kirishishdan oldin zoolog o’z oldiga qo’ygan
maqsad va vazifalardan kelib chiqishi kerak. Katta maydonda xarita-sxema 1 sm
ga 50-100-1000 m bo’lishi mumkin, kichik maydonda esa 1 sm ga 50-100 m
bo’lishi tavsiya etiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
