Samarqand davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

 
O’rgimchaklar  turkumi  –  Aranei.  O’rgimchaklarning  boshko’krak  va 
qorin bo’limlari bo’g’imlarga bo’linmagan hamda ushbu ikkala bo’lim ingichka 
va qisqa poyacha yordamida birlashgan bo’ladi. Ushbu poyacha 7-nchi segment 
hisobidan hosil bo’lgan.  
      Pedipalplari  paypaslagichlar  shaklida.  Erkak  o’rgimchakda  ular  qo’shi-lish 
organi  vazifasini  bajaradi.  Nafas  olish  organlari  bir  yoki  ikki  juft  o’pkalardan 
iborat. Ko’pchiligida yana traxeyalar ham rivojlangan. Qorin bo’limidagi ikkita 
segmentning oyoqlari to’r hosil qiluvchi so’gallarga aylangan. 
       O’rgimchaklar  evolyusiyasida  to’r  (ip)  hosil  qiluvchi  bezlarning 
shakllanishi  juda  katta  ahamiyatga  egadir.  Bunday  bezlar  qorin  bo’shlig’ida 
joylashgan.  Ushbu  bezlar  ayrim  o’rgimchaklarda  1000  tagacha  bo’lishi 
mumkin.  Bezlarning  chiqarish  yo’llari  qornining  keyingi  qismiga,  to’r 
sugallarining  oldidagi  plastinkaga ochiladi. Bezlarning  suyuqligi  havoda  qotib, 

---

ip  hosil  qiladi.  Bir  necha  yuzlab  bezlarning  ajratgan  juda  nozik,  ingichka 
ipchalarni umumiy bitta ipga yopishtirib o’rgimchak inini hosil qiladi. Bu iplar 
har  xil,  ya’ni  quruq,  hul,  yopishqoq  va  boshqa  xillarda  bo’lganligi  sababli, 
o’rgimchak  bu  iplardan  tuzoq  qo’yish,  tuxumlari  uchun  pilla  o’rash,  yashash 
uchun in qo’rish va boshqa maqsadlar uchun ishlatiladi. 
       O’rgimchaklar to’rga tushgan hasharotlarni iplar bilan o’rab, so’ngra uning 
tanasini  xeliseralari  yordamida  yirtib  (teshib),  so’lagini  o’tkazadi.  So’lak 
ta’sirida to’rga tushgan o’ljani ichki organlari parchalanib, suyuq holga keladi 
va shundan so’ng o’rgimchak uni so’rib oladi. 
      O’rgimchaklarda jinsiy dimorfizm yaxshi rivojlangan. Erkagi urg’ochisidan 
biroz  kichik  bo’ladi,  shuningdek  pedipalplari  uchidagi  naysimon  o’simta 
qo’shilish organiga aylangan. Erkak o’rgimchak urug’ bilan to’lgan o’simtasini 
o’rg’ochisini urug’ xaltasiga kiritadi. Erkak o’rgimchak jinsiy qo’shilish oldidan 
raqsga  o’xshash  tez  harakatlarni  bajaradi.  Ba’zi  turlarida  esa  erkagi 
o’rg’ochisiga  o’ldirilgan  o’ljani  oziqa  sifatida  in’om  qiladi.  Ba’zan  esa  jinsiy 
qo’shilishdan  so’ng  qochishga  ulgurmagan  erkagi  o’rg’ochisi  tomonidan  yeb 
qo’yiladi. 
      O’rgimchaklar foydali hayvonlardir, chunki ular zararkunanda hasharotlarni 
ko’plab yo’qotadi. Ko’pgina o’rgimchaklarda zaharli bezlar bo’lmaydi. Shuning 
uchun  ularni  o’zi  boshqa  hayvonlar  (kemiruvchilar,  sudralib  yuruvchilar, 
yirtqich  hasharotlar  va  boshqalar)  ga  oziqa  bo’ladi.  O’rgimchaklarning 
ayrimlari  zaharli  bo’ladi.  Bunday  o’rgimchaklar  odam  va  ko’pgina  hayvonlar 
uchun  katta  xavf  tug’diradi.  Masalan,  Kavkaz  Qrim  va  Markaziy  Osiyoning 
cho’l va dashtli hududlarida tarqalgan qora qurt-Latrodectus tridecimguttatus 
ni  ko’rsatish  mumkin.  Shimoliy  Afrika  cho’llarida  yashovchi  “qora  beva” 
nomini  olgan  turi  L.  mactans  esa  juda  zaharli  hisoblanadi.  Qoraqurtning 
urg’ochisi  10-20  mm,  erkagi  esa  5-8  mm  kattalikda  bo’lib,  qorin  bo’limining 
orqasida  qizil  dog’lari  bo’ladi.  Uning  zahari  ancha  yirik  (tuyalar,  otlar) 
hayvonlarga  ta’sir  etib,  ularni  halok  qiladi.  Zahar  odamni  ham  o’ldirishi 
mumkin.  
      Zaharli  o’rgimchaklarga  yana  bizda  ko’p  o’chrovchi  biy  (tarantul)  Lycosa