Samarqand davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Gammarus  lacustris,  oqar  suvlarda  G.ulex  va  G.balcanicus  lar  uchraydi. 
Yonso’zarlar  ovlanadigan  baliqlarning  asosiy  oziqasi  bo’lib  xizmat  qiladi. 
Shuning  uchun  joylarda  baliqchilikni  rivojlantirishda  suv  havzalarida  avval 
yonso’zarlarni ko’paytirish yaxshi natijalar beradi. 
 
O’n  oyoqlilar  turkumi  –  Decapoda.  Bularning  ko’kragidagi 
oyoqlarning  5  jufti  (10  tasi)  yurish  oyoqlari  sifatida  bo’lganligi  sababli,  o’n 
oyoqlilar nomini olgan. O’n oyoqlilarga 8500 ga yaqin tur kiradi. O’lchami bir 
necha sm dan 30-60 sm gacha, ayrimlarining oyoqlari 2-3 m uzunlikda bo’ladi. 
Ularning bosh qismi  protosefalonda ikki juft mo’ylovlari va bir juft poyachali 
fasetkali  ko’zlari  joylashgan.  Rivojlanishida  zoyea  lichinkasi  hosil  qiladi.  O’n 
oyoqlilar  juda  katta  xo’jalik  ahamiyatiga  ega,  chunki  xilma-xil  krablar, 
qisqichbaqalar, omarlar, krevetkalar, langustlar ko’plab (har yili dunyo bo’yicha 
qariyib  1  mln  tonna)  ovlanadi  va  oziq-ovqatga  ishlatiladi.  Bizda  uchraydigan 
turlaridan biri daryo qisqichbaqasi - Potamobius astacus. 
Xeliseralilar asosan quruqlikda yashovchi bug’imoyoqlilarning 40 mingdan 
ortiq  turini  o’z  ichiga  oladi.  Ularning  ayrm  turlarigina  suvda  yashashga 
moslashgan. Tanasi boshko’krak va qorin qismlaridan iborat. Boshko’krak 7 ta 
segmentning  o’zaro  qo’shilishidan  hosil  bo’lgan,  lekin  ko’pchilik  turlarida 
yettinchi  segment  deyarli  yo’qolib  ketish  arafasida  va  u  noma’lum.  Ayrim 
turlarida  esa  qorin  bo’limi  ikki  qismdan,  ya’ni  oldingi  va  orqa  qismlardan 
iborat. Boshko’krakda 6 juft bir shoxli oyoqlar bo’lsa, qorin bo’limidagi oyoqlar 
yoki shakl o’zgartgan yo qisqarib ketgan.  
      Xeliseralilar uchun xos bo’lgan xususiyatlar yana shundan iboratki, ularning 
mo’ylovlari  va  bosh  bo’lagi  (akron)  ning  ham  qisqarib  ketishidir.  Shuningdek 
boshko’krakdagi  oyoqlarning  birinchi  jufti  xeliseralarni  hosil  qilgan  va  ular 
oziqni  maydalash  va  ezish  uchun  xizmat  qiladi.  Boshko’krakning  2-nchi  juft 
oyoqlari esa pedipalplar deyilib, ular sezish va ayrim hollarda tutish vazifasini 
bajaradi. 
       Xeliseralilar kenja tipi Qilichdumlilar  (Xiphosura), qisqichbaqa-chayonlar 
yoki  ulkan  qalqondorlar  (Euripterida, Gigantostraca)  va o’rgimchaksimonlar 
(Arachnida) sinflariga ajraladi. 
       Qilichdumlilar  qadimgi  dengiz  hayvonlari  bo’lib,  ular  asosan  paleozoy 
erasida  yashab,  keyinchalik  deyarli  qirilib  ketgan  hayvonlar  hisoblanadi. 
Hozirgi vaqtda bu sinfning faqatgina 5 turi ma’lum.  
     Qisqichbaqachayonlar  sinfining  turlari  ham  qilichdumlilar  singari    asosan 
paleozoy  erasida  dengizlarda  va  qisman  chuchuk  suvda  keng  tarqalgan 
hayvonlar  bo’lgan.  Hozirgi  vaqtda  esa  ushbu  sinfning  turlari  faqat  qazilma 
holida ma’lumdir.