Samarqand davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

 
Yumaloqchuvalchanglarningkelibchiqishi 
Yumaloqchuvalchanglarningkelibchiqishimasalasianchavaqtgachahalqilin
masdankelinganedi, 
chunkiushbumuammobo’yichazoologlarningbir- 
biridanfarqqiluvchiturlichafikrlari 
(gipotezalari) 
mavjudedi. 
Faqatyaqindaginayumaloqchuvalchanglarningturliguruhlarinituzilishimukamma
lroqo’rganilgandankeyin, 
ushbuchuvalchanglarningkelibchiqishnegiziturbellariyalarbilanbog’liqekanligim
a’lumbo’ldi. 
Masalan, 
yumaloqchuvalchanglarningvakolovratkalar 
(og’izaylangichlilar) 
ningtanasiningayrimqismlarinikipriklarbilanqoplanishihamdaajratishsistemasini
ngtipikprotonefridialholdatuzilishidir. 
Erkinyashovchinematodalarvaqorinkipriklilarningnervsistemasiumumiytuzilishs
xemasiturbellariyanikigajudao’xshashdir, 
yumaloqchuvalchanglarninghalqumito’g’riichakliturbellariyalarnihalquminituzil
ishigao’xshashdir. 
Shuningdekjinsiysistemasiningbo’limlargabo’linishihamturbellariyalarningjinsi
ysistemasiday. 
Ushbudalillarningbarchasiyumaloqchuvalchanglarningajdodlariturbellariyalarni
ngqandaydirbirguruhiekanliginiko’rsatadi. 
Yumaloqchuvalchanglarniturbellariyalardanfarqqiluvchibelgilarishulardaniborat
ki, 

---

bulardabirlamchigavdabo’shlig’ihamdaorqaichakbilananalteshigininghosilbo’lg
anligidadir. 
Bufarqqiluvchibelgilaryumaloqchuvalchanglarningprogressivevolyusiyasihisobl
anib, 
ularningturbellariyalardankelibchiqqandeganfikrnihyechxamradetmaydi. 
Buningustigaturbellariyalarparenximasidahaliqandaydirbo’shliqlar 
(lakunalar) 
mavjudbo’libuningichidagisuyuqlikdaparazitinfuzoriyalarsuzibhayotkechiradi. 
Ehtimolbundaykichikbo’shliqlarbir-
biribilano’zaroqo’shilibkelgusidabirlamchigavdabo’shlig’inipaydobo’lishigaaso
sbo’lgandir. 
Yumaloqchuvalchanglarningharxilsinflaridatashqivaichkituzilishidasezila
rlio’zgarishlarniko’rishmumkin. 
Birinchinavbatdakutikulaningancharivojlanganligivakipriklarningma’lumdaraja
dakamayishiyokiumumanyo’qolishi, 
og’izaylangichlilardavaqismannematodalardatanahujayralarisoniningdoimiyligi, 
halqasimonmuskullarningreduksiyalanganligi, 
halqumoldinervhalqasiningshakllanishivaayrimsinflaridaprotonefridialajratishsi
stemasiningteridagiajratishkanallaribilanalmashinishivahakozalar. 
Ushbuo’zgarishlardanqat’iynazarchuvalchanglarningumumiytuzilishplaniturbell
ariyalardankelibchiqqanligifikrinio’zgartiraolmaydi. 
Halqalichuvalchanglaranchayuqoritaraqqiyetganhayvonlarning 
9000 
gayaqinturinio’zichigaolib, qo’yidagixarakterlibelgilargaega: 
1.  
Halqalichuvalchanglarningtanasiboshbo’limi, 
segmentlashgangavdavadumbo’limidaniborat.  Bosh  bo’limida  ko’p  hollarda 
sezgi organlari joylashgan. 
2.  
Teri - muskul xaltasi yaxshi rivojlangan. 
3.  
Halqali  chuvalchanglar  ikkilamchi  gavda  bo’shlig’iga  (selom)  ega. 
Gavda bo’limini tashkil etuvchi harbir segment o’zining selomiga ega. Bosh va 
anal bo’limlari selomga ega emas. 
4.  
Og’iz teshigi tananing birinchi segmentini qorin tomonida joylashgan. 
Ovqat hazm qilish sistemasi uch bo’limdan iborat. Anal teshigi dum (pigidiy) ni 
uchida tashqariga ochiladi. 
5.  
Ko’pchilik  halqali  chuvalchanglarda  yaxshi  rivojlangan  yopiq  qon 
aylanish sistemasi mavjud. 
6.  
 Ajratish  organlari  harbir  segmentda  bir  juftdan  takrorlanuvchi 
metanefridiylardan iborat. 
7.  
Nerv sistemasi juft bosh miya, bir juft tomoq oldi  nerv shoxchasidan 
iborat.  Bu  shoxchalar  tomoqni  yon  tomonlaridan  o’tib  qorin  (ost)  tomonda 
miyaning  qorin  nerv  sistemasi  qismi  bilan  birlashadi.  Qorin  sistemasi  bir  juft 
bo’ylama    nerv  tolasidan  iborat  bo’lib,  ular  harbir  segmentda  juft  gangliylar 
bilan birlashgan bo’ladi. Shu yo’sinda qorin nerv zanjirini hosil qiladi. Ko’pgina 
halqali  chuvalchanglarning  sezgi  organlaridan  ko’zlar, hidlov  chuqurchalari  va 
turli-tuman paypaslagich ko’rinishidagi o’simtalar bo’ladi. 

---

8.  
Halqali chuvalchanglarning tuban taraqqiy etgan guruhlari ayrim jinsli, 
ko’pgina turlarida germafroditizm hodisasi rivojlangan. 
9.  
Rivojlanishi  ayrimlarida  metamorfoz  bilan  o’tadi.  Ko’pchiligi 
o’zgarishsiz rivojlanadi. Lichinkasi - troxofora. 
 
 
Halqali chuvalchanglar tipi ikkita kenja tipga bo’linadi. 
 
1 kenja tipi Belbog’chasizlar - Aclitellata. 
 
2 kenja tipi Belbog’chalilar - Clitellata.