Samarqand davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

 
Sut emizuvchilarni tutish  

---

 
Sut  emizuvchilar  qushlarga  nisbatan  hayot  shakllarining  xilma-xilligi 
bilan  ajralib  turadi, shuning  uchun  ularni  tutish  ham  xilma-xildir.  Bu  usullarni 
hammasini yozib o’tirishga unchalik hojat yo’q. 
 
Hozirgi  vaqtda  mayda  sut  emizuvchilarni  biologiyasini  o’rganish  keng 
tarqalgan.  Masalan,  dala  sichqonlari,  sichqonlar,  yerq’azirlar,  qumsichqonlar 
qo’shoyoqlar,  yumronqoziqlar  va  boshqalar.  Bu  hayvonlar  asosan  har  xil 
qopqonchalar, yordamida tutiladi. Bunday qopqonchalarning taxtasi 15x60 mm 
kattalikda  bo’lib,  qalinligi  10  mm  dan  oshmasligi  kerak.  Kalamush  va 
qumsichqonlar  uchun  taxtasi  ustidagi  yoyning  uzunligi  85  mm  gacha  bo’lishi 
lozim. Yoyni ushlab turadigan ilmoqcha to’g’ri bo’lishi kerak.  
 
Sut  emizuvchilarni  qopqonchalarga  jalb  qilish  uchun  yoqqa  qovurilgan 
non  bo’laklari,  kolbasa,  go’sht,  baliq,  mayda  qush  kemiruvchilarning  tana 
qismlari  hamda  meva  va  sabzavotlar  ishlatiladi.  Bu  narsalar  qapqonchalarning 
ilmog’iga ilib qo’yiladi. 
 
Sichqonsimon  kemiruvchilar  va  yerqazirlarni  tutishda  ushlovchi  shisha 
bankalar  yoki  zanglamaydigan  temirdan  tayyorlangan  silindr  idishlar  yaxshi 
natija  beradi.  Bunday  silindrlarning  bo’yi  30  sm,  yeni  10  sm  bo’lishi  kerak. 
Silindr va bankalar yerga ko’miladi. Idishlarni ustki qirrasi yer sathidan 3-5 sm 
pastroq bo’lishi lozim. Tutqichlar tomonga qarab uzunligi 12-15 sm, chuqurligi 
2-3 sm  yo’laklar  o’tkaziladi. Tutqichlarni shaxmat  tartibida bir-biridan  5-10  m 
uzoqlikda o’rnatiladi va bir-birini yo’laklar bilan tutashtiriladi. 
 
Yoki  hayvonlar  uchraydigan  joylarda  uzunligi  15  m,  chuqurligi  40  sm 
transheya  qaziladi.  Transheyaning  bir  tomon  devori  osilgan,  ikkinchi  devori 
egilgan bo’ladi, bunday holatda transheyaning usti 30 sm kenglikda, tagi 20-25 
sm kenglikda bo’ladi. Transheyani tuprog’i osilgan devor tomonga tashlanadi. 
Transheyaning  tagida  ikki  uchidan  1  m  dan  qoldirib,  balandligi  50  sm  va 
diametri  20  smga  teng  bo’lgan  ikkita  shishali  banka  qo’yladi.  Transheyaga 
tushgan darrandalar transheya bo’ylab yuradi va bankalarga tushadi. 
 
Kichik  kemiruvchilarni  tirik  tutkich  kataklar  bilan  ham  tutiladi.  Bunday 
tiriktutkich kataklarni ustiga barg, o’t yoki latta bilan yopilib yashirib qo’yiladi. 
Hayvon katakni ichiga kirganda ovqatni tutishi bilan katakni eshigi yopiladi. 
Tutqichlarni 
hayvon 
inlari 
atrofiga 
o’rnatiladi 
yoki 
ularni 
ovqatlanayotgan  joylari,  yo’llariga  qo’yiladi.  Qo’yilgan  tutqichlar  yashirib 
qo’yiladi  va  har  kuni  ulardan  1-2  marta  xabar  olinadi  tutqichlarni  xolatlari 
tekshirilib turiladi. Har 3-5 kunda bir marta tutqichni joyi almashtirilib turiladi, 
chunki hayvonlar tutqichlarga o’rganib, tushmasdan qoladi. 
 
Yumronqoziqlarni har xil usullar bilan tutish mumkin. Po’latdan yasalgan 
yoyli qopqonlar keng qo’llanadi.  Bu qopqonlar inga kirish atrofiga o’rnatiladi. 
Yana ingichka simdan yasalgan ilmoq ham, ko’p ishlatiladi. Agar yumronqoziq 
ini  yaqinida  suv  bo’lsa,  iniga  2-7  satil  suv  quyiladi  va  indan  chiqqan 
yumronqoziqni sachoq (uzun yog’och uchiga doira qilib bog’langan surp) bilan 
tutiladi. 

---

 
Qo’shoyoqlarni  ham  yoyli  qopqon  va  qayta  tutqichlar  (davilka)ni  ini 
atrofiga  qo’yib  tutish  mumkin.  Bularni  yana  kechasi  fonar  yorig’ida  sachoq 
bilan tutish ham mumkin. Yoyli qopqonlar 29-30-rasmlarda ko’rsatilgan holatda 
ishlatiladi. 
 
Yirik  darrandalarni  tutish  uchun  yirik  sochma  yoki  o’qli  patrondan 
miltiqda otiladi. Bu ov odatda maxsus ruxsatnoma bilan bajariladi. 
 
Kolleksiya  to’plashning  yana  bir  samarali  usuli  bu  ovchilar,  ishqiboz 
ovchilar  bilan  shartnoma  tuzishdir.  Ular  bilan  yaqin  aloqa  o’rnatib, 
darrandaning butun boshi, oshqozoni, butun tanasini olish mumkin.  
 
Kolleksiya  uchun  har  xil  yoshdagi  erkagi  va  urg’ochisi  yil  davomida 
tutiladi. 
 
Yaralangan  yoki  tutqich  va  qopqonlarga  tushgan  darrandalarni 
jonsizlantirsh  uchun  ularni  yo  uzunchoq  miyasi  va  miyachasiga  yo’g’on  igna 
tiqiladi yoki ko’krak qismidagi qovurg’alari qisiladi. Jonsizlantirilgan darranda 
ektoparazitlardan  tozalanadi.  Har  bir  tur  hayvonning  ektoparazitlari  alohida 
probirkalarga solinib yozib qo’yiladi. 
 
Tutilgan  hayvonni  jonsizlantirish  uchun  kichiklarini  bo’yin  tomonidan 
ushlab  (tishlamasligi  uchun),  ko’kragi  qisiladi.  Yumronqoziq  va  undan 
kattalarini  qopqondan  ajratib  olgach,  qorni  bilan  yerga  qo’yib  bo’yni  ustidan 
oyoq  bilan  bosiladi  va  umurtqasi  sindiriladi.  Burniga,  qulog’iga  paxta  tiqiladi 
yaralariga  kraxmal  sepiladi.  Tutilgan  hayvonning  har  biri  materialdan  tikilgan 
xaltalarga solinadi va xaltaning og’zi mahkam bog’lanadi. 
 
Kichik 
sut 
emizuvchilar 
faunasini 
o’rganishda 
ukkilar, 
lochinsimonlarning  pogadkalari  (qayt  qilib  tashlagan  ovqat  qoldiqlari)  va 
tezaklarini  tahlil  qilish  natijasida  boy  materiallar  to’plash  mumkin. 
Pogadkalarni  yirtqich  qushlarning  uyasi  ostidan  va  uning  atrofidan  oxtarish 
kerak.  Pogadkalar  har  bir  uyadan  olinib,  material  yoki  qog’ozga  o’rab 
bog’lanadi  va  unga  etiketka  yoziladi.  Pogadkalar  oftobda  yoki  pechka 
(o’choq)da quritiladi. Pogadkalarni tarkibini (suyak siniqlarini) aniqlash uchun 
tadqiqotchidan anchagina bilim talab qilinadi. 
 
Kemiruvchilar  bilan  ishlaganda  kerakli  ehtiyotkorlik  shartlariga  rioya 
qilish  lozim,  chunki  kemiruvchilar  inson  uchun  o’ta  xavfli  bo’lgan  yuqumli 
kasalliklarni o’zida olib yuradi. Kemiruvchilarni parazitlari, ini, oziqa zaxiralari, 
tezaklari  va  yirtqich  qushlarning  pogadkalari  ham  kasallanish  manbai  bo’lib 
xizmat  qilishi  mumkin.  Kemiruvchilar  bilan  ishlayotgan  tadqiqotchi  brizentli 
libos, rezinali yetik, rezinali qo’lqop kiyishi shart. Ochiq qo’l bilan ko’z, burun 
artmaslik kerak hamda dezinfeksiya qoidalariga rioya qilish kerak.