Samarqand davlat universiteti raqamli texnologiyalar fakulteti axborot tizimlarini matematik va

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY VA O’RTA-MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI 
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR FAKULTETI 
AXBOROT TIZIMLARINI MATEMATIK VA 
DASTURIY TA’MINOTI YO’NALISHI 
310-guruh talabasi 
Tohirov Muhriddinning 
AXBOROT TIZIMLARINI
LOYIXALASHTIRISH FANIDAN 
MUSTAQIL ISHI 
 
Tekshirdi: Safarov.R 
 
 
 

 
SAMARQAND-2022 

---

 Ekspert tizimlar turlari, yaratish bosqichlari va sinflari 
Reja: 
 
1. Tarixiy ma’lumotlar. 
2. Ekspert tizimlarning xususiyatlari va afzalliklari. 
3. Ekspert tizimlarda bilimlarning turlari. 
4. Ekspert tizimlarning tarkibi.
5. Bilimlarni tashkillashtirish 
1. Tarixiy ma’lumotlar 
E. Feygenbaum, B. Bukhenenom, E. Liderbergom tomonidan 1969 yilda ishlab 
chiqilgan dastur bu - DENDRAL [1-4] hisoblanadi. 
DENDRAL
- murakkab organik 
molekulalar strukturalarini tanish uchun qo’llaniladigan eksperttizim (ET). 
1973 yilda A. Kolmeroe AQSh, Yevropa, Rossiyada ommalashgan mantiqiy 
dasturlash tili - Prolog tilini yaratdi. Keyinchalik FRL, KRL, GUS mantiqiy 
dasturlash tilllari ishlab chiqildi. 
Yaqin vaqtlarga qadar murakkab intellektual o’yinlarga yaqqol misol sifatida 
shaxmat qaralgan. 1974 yilda dasturiy ta’minot bilan ta’minlangan mashinalar 
o’rtasida xalqaro shaxmat musobaqasi o’tkazildi. Bu musobaqada shaxmat dasturi 
bilan ta’minlangan sovet (Rossiya) mashinasi "Kaissa" g’alaba qozondi.
Keyinchalik E. Feigenbaum, B. Bukxenen, E. Shortliff MYCIN ETini ishlab 
chiqadi [1-4]. Unda qonda yuqumli kasalliklarni aniqlashga imkon beradigan 450 ga 
yaqin qoidalar mavjud. 
MYCIN
- ichak kasalliklariga tashxis qo`yuvchi ET. 
1979 yilda "PROSPECTOR" ETi yaratilgan (1-4). 
PROSPECTOR 
foydali 
qazilmalarni topishda maslahat beruvchi ET hisoblanadi.
Sanoatda qo'llanadigan birinchi ET 1982 yilda McDermott tomonidan ishlab 
chiqilgan K1 edi. K1 tizimi VAX oilasining kompyuter tizimlarini sozlash uchun 
ishlatilgan. Digital Equipment Corporation tomonidan Carnegie Mellon (AQSh) 
universiteti bilan hamkorlikda ishlab chiqilgan tizimning tijorat versiyasi XCON deb 
nomlandi. 1986-yilga kelib ushbu tizim korporatsiyasi yiliga 70 million dollar tejash 
imkonini berdi. Bundan tashqari, tizimni qo'llash natijasida xatoliklar soni 30% dan 
1% gacha qisqardi[1-4]. 
1986-1996 yillarda sun’iy intellekt (SI)
 
sohasidagi tadqiqotlarda mustaqil 
yo’nalish sifatida 
ETlar 
yoki bilimlar injeneriyasi shakllandi
 
[1-4]. Bu yo’nalishdagi 
masalalarga inson-expertga qiyin tyulgan, y’ni bilimlarga va masalani echish uchun 
xulosalash proseduralariga asoslangan dasturlar yaratish va tadqiqotlar olib boorish 
kabilar kiradi.
Foydalanuvchilar tomonidan ETlarga qiziqish asosan uchta factor bilan 
belgilanadi [4]: 
• ET lar shunday masalalarni echishga mo’ljallanganki, qachonki uhbu 
masalalarning echimi mavjud bo’lmasa yoki echish algoritmi nomalum bo’lsa; 
• ET foydalanuvchiga shunday sharoit yaratadiki, foydalanuvchi dasturlashni 
bilmasa ham, o’zining tajribasi va bilimidan foydalanib masalani mustaqil ishlab 
chiqadi;

---

 • ET shunday natijalarni olishga imkoniyat yaratadiki, bu natijalar inson-
ekspertnatijalaridan qolishmaydi, ba’zi hollarda inson-ekspertimkoniyatlaridan 
yuqoriroq natijalarga erishadi. 
Bu davr oddiy ET larning yaratilganligi va integralli ETni yaratishning 
boshlanishini o’z ichiga oladi.