Samarqand davlat universiteti raqamli texnologiyalar fakulteti axborot tizimlarini matematik va

 
6. Bilimlar bazasi bilan ishlash 
Bilimlar 
bazasi(BB)
– bu IT/ET xotirasida formallashtirilgan, 
tizimlashtirilgan va tashkillashtirilgan bo’lib, ba’zi bir predmet sohasi to`g`risidagi 
bilimlar majmuasi. BB – mazkur predmet sohasi bilimlarining matematik modeli 
bo`ladi. BBni yaratitilishi quyidagi o`zaro bog`langan muammolarni yechishini 
talab qiladi: bilimlarni formallashtirish, ifodalash va ulardan foydalanish, hamda BB 
boshqarish tizimi (BBBT) ni yaratish. Bilimlarni formallashtirish va ifodalash 
tegishli bilim modelini tanlash bilan bog`liq. Formallashtirilgan bilimlarni BBda 
bilimlarni ifodalash tillar (BIT) yordamida amalga oshiriladi. BBda kerakli 
bilimlarni qidirish, ularni o`zgartirish (modifikatsiyalash) va izohlash, mavjud 
bilimlar asosida yangi bilimlarni chiqarish va b. protseduralar bajariladi. BBda 
bilimlar va ma’lumotlar saqlanadi. BBni qurish jarayoni uch boqichdan iborat: 
predmet sohasini tasvirlash, bilim modelini tanlash va bilmlarni olish (bilimlarni 
BBga yozish). 
Mavjud BBni tashkillashtirish ikki – deklarativ va protsedurali usullarga 
asoslangan. Deklarativ usullar ko`rib chiqilgan bilim modellarini BIT yordamida 
BBga yozishiga asoslangan. Protsedurali usullar esa mazkur bilim modeli 
elementlari bilan bajaraladigan maxsus protseduralarni bog`laydi. Katta BBni 
yaratishda protsedurali usullar samarali hisoblanmaydi. Shuning uchun hozirgi 
paytda, asosan, deklarativ usullar, protsedurali usullari elementlari bilan 
qo`llanilayapti. 
Protsedurali 
usullari 
uchun 
obyektga 
– yo`naltirilgan 
texnologiyalardan foydalanishi keng imkoniyatlar yaratadi. BBda kontseptual va 
faktual qismlar ajratiladi. Kontseptual qismi – bu predmet sohaning modeli, faktual 
qismi – predmet sohadagi aniq obyektlar xususiyatlari [1-7,11-15]. 
Sifatli bilimlar
– bu tabiiy tildagi turli tushunchalarning baholanishlari 
(masalan, o`lchovi, og`irligi, tezligi, vaqti va b.). Ular ekspertlar bilan tabiiy tilda 
ishlagan paytda paydo bo`ladigan lingvistik noaniqliklar (masalan, 
“katta”, 
“kichik”, “og`ir”, “sekin”, “tez”
va x.k) bilan bog`liq. Bilimlarni ifodlash 
tizimlarida lingvistik noaniqlik noravshan to`plamlar nazariyasiga asoslangan 
lingvistik modellar(LM) yordamida beriladi. Lingvistik o`zgaruvchi (LO`) - LMning 
asosiy tushanchalaridan biri bo`ladi. Uning qiymatlari sifatida sonlar emas, tabiiy 
yoki sun’iy tilning so`z va gaplari qo`llaniladi. Masalan, “yosh” sonli o`zgarvchan 
“yosh kishi”, “o`rta yoshli”, “qari” va x.k. qiymatlarini olishi mumkin. Bunday term 
nomidagi sifatli baxolashlar “yosh” LO`ning lingvistik qiymatlari bo`ladi. Ularning 
majmuasi LO`ning mumkin bo`lgan qiymatlar to`plamini belgilaydi.
BB qandaydir mantiqiy xulosaga olib keladigan yo`lni aniqlash uchun 
qo`llanilishi kerak. Mantiqiy xulosalar ro`yxati – bu mumkin bo`lgan tartibli 
mantiqiy xulosalar ro`yxatidan iborat ma’lumotlar tuzilmasi. Qoidalar ro`yxati 
tartibi, ushbu qoidalar bilan bog`liq mantiqiy xulosalar va xulosalarni 
shakllantiradigan shartlardan iborat [1-4]. 

---

14.1-jadval. O`zgaruvchan nomlar jadvali. 
O`zgaruvchilar 
nomi 
Shart 
Tugun 
DEGREE 
Ishtirokchi (kelgan odam) ilmiy unvonga egami? 
1 
DESCOVERY Ishtirokchi muhim o`zgarishlar qildimi? 
4 
EXPERIENCE Bu yo`nalishda qanday ish tajribasiga ega? 
7 
GRADE 
O`quv davrida ishtirokchining o`rtacha bali 
5 
POSITION 
Ishtirokchiga qanday lavozim taklif qilindi? 
2,6,8,9,10 
QUALIFIY 
Balki ishtirokchi ishga qabul qilinar 
3 
BBning har bir qoidasiga ro`yxatda bir yozuv mos keladi. Mantiqiy xulosalar 
ro`yxati xulosalarni faqat qoida tartibi bo`yicha qidirish uchun qo`llaniladi.
Ma’lumotlar tuzilmasi o`zgaruvchan shartlar ro`yxati deb nomlanadi. 
To`rtinchi ma’lumotlar tuzilmasi - mantiqiy xulosalar stekini keyinroq muhokama 
qilamiz. Bu huddi ETidek fikrlashning teskari zanjirini amalga oshiruvchi asosiy 
tuzilma hisoblanadi. Mantiqiy xulosalar stekida mantiqiy xulosalardan muhim 
foydalanuvchilar haqida va tekshirish zarur bo`lgan o`zgaruvchan shartlar haqida 
ma’lumotlar saqlanadi. 
14.2-jadval.
IF TO 
qoidasi. 
Qoida 
Yo`l 
10 IF DEGREE– YO`Q, TO POSITION– YO`Q 
20 IF DEGREE-HA, TO QUALIFY– HA 
30 IF DEGREE-HA VA DISCOVERY- HA, TO POSITION - ILMIY XODIM 
40 IF QUALIFY - HA VA AVERAGE 16.2 VA EXPERIENCE -2, TO
POSITION - EKSPLUATATSIYA BO`YIChA MUHANDIS
50 IF QUALIFY - HA VA AVERAGE 16.2 VA EXPERIENCE - 2, TO 
POSITION - YO`Q
60 IF QUALIFY - HA VA AVERAGE 16.2 VA EXPERIENCE - 2, TO 
POSITION - MUHANDIS KONSTRUKTOR
1,2 
1,3 
1,4,6 
3,5,7,10 
3,5,7,9 
3,5,8