Samarqand davlat universiteti raqamli texnologiyalar fakulteti axborot tizimlarini matematik va

izohlanuvchi
va 
izohlanmaydigan 
bilimlarga bo`lish maqsadga muvofiq [1-5] (14.1-rasm). 
Birinchi 
tipga
shunday bilimlar mansubki, ularni bilimlar injeneri (yechuvchi, interpretator) 
izohlashi(o`zgartirishi) mumkin. Qolgan barcha bilimlar ikkinchi tipga mansub. 
Yechuvchi ularning strukturasi va mundarijasini bilmaydi. Agar bu bilimlar 

---

tizimning biror bir komponenti tomonidan qo`llanilsa, u holda u bu bilimlarni 
«tushunmaydi».
Izohlanuvchi bilimlarni 
predmetli bilimlar, boshqaruvchi bilimlar va namoyish 
qilinuvchi bilimlarga
bo`lish mumkin. 
Namoyish qilinuvchi bilimlar
tizimda 
izohlanuvchi bilimlar qanday qilib namoyish etilishi haqidagi bilimlarni saqlaydi. 
Predmetli bilimlar
predmet sohasi va qo`yilgan masalalarni yechishda ushbu 
ma’lumotlarni shakllantirish usullari haqidagi bilimlarni saqlaydi. Belgilab qo`yish 
lozimki, 
predmet bilimlariga
qaraganda 
namoyish haqidagi bilimlar
va 
boshqaruvchi bilimlar metabilimlar hisoblanadi. Predmet bilimlarda tasvirlovchilar 
va shaxsan predmet bilimlarni ko`rsatish mumkin. 
Tasvirlovchilar qoida va ma’lumotlarning aniqlik koeffisiyenti, muhimlilik va 
murakkablik o`lchovlariga o`xshash predmet bilimlari haqidagi aniq axborotni 
saqlaydi. Predmet bilimlarining o`zi 
faktlar
va 
bajariluvchi
tasdiqlarga bo`linadi. 
Bajariluvchi tasdiqlar
masala yechimi yo`lida predmet sohani tasvirlashni qanday 
o`zgartirish 
haqidagi 
bilimlarni 
saqlaydi. 
Faktlar
predmet 
sohasining 
xarakteristikalarini aniqlaydi. Boshqacha qilib aytganda, 
bajariluvchi tasdiqlar
– bu 
qayta ishlash protseduralarini beruvchi bilimlar. Biz faqat «protsedurali bilimlar» 
terminini ishlatishdan qochamiz, chunki bu bilimlar nafaqat protsedura shaklida, 
balki deklorativ shaklda ham berilishi mumkin.
14.1-rasm. 
Izohlanuvchi va izohlanmaydigan bilimlar.
Baj
ar
il
u
v
ch
i 
tas
d
iq
lar
Bilimlar 
Izohlanuvchi bilimlar 
Izohlanmaydigan bilimlar 
Pred
m
et
li
b
il
iml
ar
Bo
sh
q
ar
u
v
ch
i b
il
im
lar
N
am
o
y
is
h
q
il
in
u
v
ch
i 
b
il
iml
ar
Y
o
rd
amc
h
i 
b
il
iml
ar
Q
o’l
la
b-
q
u
v
v
at
lo
v
ch
i 
b
il
iml
ar
Fak
tl
ar
Fo
k
u
sl
o
v
ch
i 
b
il
iml
ar
Y
ec
h
u
v
ch
i 
b
il
iml
ar
T
ex
n
o
lo
g
ik
b
il
iml
ar
So
n
lar 
b
il
iml
ar

---

Boshqaruvchi bilimlarni 
fokuslovchi
va 
yechuvchi
bilimlarga bo`lish mumkin. 
Fokuslovchi bilimlar
bir yoki boshqa holda qanday bilimlarni ishlatish kerakligini 
tasvirlaydi. Odatda fokuslovchi bilimlar mos farazlarni tekshirishda maqsadga 
muvofiq bo`lgan muhim obyekt va qoidalar haqida ko`plab ma’lumotlarni saqlaydi. 
Birinchi holda diqqat IX elementlariga, ikkinchisida – BB qoidalariga fokuslanadi. 
Yechuvchi bilimlar
joriy holatga mos keluvchi bilimlarni izohlash usullarini tanlash 
uchun qo`llaniluvchi bilimlarni saqlaydi. Bu bilim berilgan masalani yechish uchun 
yanada samaraliroq strategiya yoki evristikalarni tanlashda ishlatiladi.
Izohlanmaydigan bilimlar
muloqot tilining leksikasi va grammatikasi haqidagi 
bilimlarni saqlovchi 
«yordamchi»
bilimlar va 
«qo`llab - quvvatlovchi»
bilimlarga 
bo`linadi. 
«Yordamchi bilimlar»
tabiiy til komponenti tomonidan qayta ishlanadi, 
lekin bu qayta ishlash jarayonining qanday borishini bilimlar injeneri tushunmaydi, 
chunki boshlang`ich ma’lumotlarni qayta ishlashning bu bosqichi expertiza 
o`tkazishda yordamchi hisoblanadi. 
«Qo`llab - quvvatlovchi»
bilimlar tizimni 
yaratishda va tushuntirishlarni bajarishda qo`llaniladi. «Qo`llab - quvvatlovchi» 
bilimlar izohlanuvchi bilimlarda bo`lganidek, tizim harakatlarini ham tushuntiradi. 
«Qo`llab-quvatlovchi» bilimlar 
texnologik
va 
semantik
bilimlarga bo`linadi. 
Texnologik bilimlar
ular tomonidan tasvirlanayotgan bilimning yaratilgan vaqti, 
bilimlar muallifi va boshqalar haqidagi ma’lumotlarni saqlaydi.
Semantik bilimlar
ET da bilimlarning mazmunli tasvirlanishini o`zida saqlaydi. 
Ular bilimlarni kiritish sabablari haqida, bilimlarning belgilanishi haqidagi 
bilimlarni saqlaydi, bilimlardan foydalanish usullari va olinadigan samarani 
tasvirlaydi. 
ETning sifatiy va miqdoriy ko`rsatkichlari bilimlar haqidagi bilimlar orqali, 
ya’ni 
metabilimlarni
qo`llash hisobiga yanada yaxshilanadi. 
Metabilimlarning
mumkin bo`lgan vazifalarini sanab o`tamiz [1-5]: 
- strategik metaqoida haqidagi metabilimlar relevant qoidalarni tanlashda 
qo`llaniladi; 
- metabilimlar expertiza sohasidagi qoidalarni qo`llashning maqsadga 
muvofiqligini asoslash uchun ishlatiladi; 
- metabilimlar predmet qoidalarda sintaktik va semantik xatolarni to`g`rilashda 
foydalaniladi; 
- metaqoidalar predmet - qoida va funksiyalarni qayta qurish yo`li bilan tizimni 
atrofga moslashishiga imkon beradi. 
- metaqoidalar tizimning cheklanishi va imkoniyatlarini aniq ko`rsatish 
imkonini beradi, ya’ni tizim nimani bilishi va bilmasligini aniqlaydi.