Samarqand davlat universiteti jahon tarixi

Chingizxonning Xorazmshohlar davlatiga yurishi
Chingizxon boshliq yagona mo‘g‘ul davlatining Xorazmshohlar 
davlatiga hujumi ularning keyingi bosqinchilik yurishlari ichida muhim o‘rin 
tutadi. Mo‘g‘ullarning hujumi qaratilgan O‘rta Osiyoning asosiy qismida 
hukmronlik 
qilayotgan 
Xorazmshohlar 
davlatining 
hozirgi 
hududi 
Afg‘oniston va Eronning katta qismini to‘lig‘icha qamrab olgan bo‘lib, 
chegarasining shimoliy tarafi Sirdaryoning quyi oqimi va Orol dengizidan 
janubda Fors qo‘ltig‘igacha, sharqda Pomir va Sulaymon tog‘laridan g‘arbda 
Zagras tog‘larigacha yetar edi. U turli xalq va elatlarni o‘zida birlashtirgan 
markazi Xorazm (Gurganch) bo‘lgan konglomerat davlat edi. Xorazmshohlar 
poytaxti bo‘lgan Urganch (Gurganj) O‘rta Osiyoga Eronni, Sharqiy 
Yevropani (asosan Kiyev Rusi), hozirgi Qozog‘iston, Xitoy, Mo‘g‘ulistonni 
bog‘lovchi qulay savdo markaziga aylana oldi. 
Chingizxon va Muhammad Xorazmshoh o‘rtasidagi aloqlar dastlab 
savdo elchiliklari ko‘rinishida amalga oshgan. Bu qadamni birinchi bo‘lib 
Muhammad Xorazmshoh tashladi, u Chingizxon huzuriga savdo karvoni 
tarkibida elchilik yubordi. Bu elchilikka javoban Chingizxon Xorazmshoh 

---

– 117 – 
huzuriga Mahmud Xorazmiy (Yalavoch ya’ni «elchi» O‘qtoy zamonida 
mo‘g‘ullarning Movorounnahrdagi mulkiga hokim qilingan. Keyinchalik 
Qoraqurumda faoliyat olib borgan), Ali Xo‘ja Buxoriy va Yusuf O‘troriylar 
boshchiligida o‘z elchilarini yubordi. 
O‘tror fojeasi. Mahmud Yalavoch boshliq elchilar qaytishi bilan 
Chingizxon O‘rta Osiyoga yana savdo karvonini yuboradi. Ma’lumki, bu 
savdo karvoni to‘lig‘icha O‘tror hokimi G‘ayirxon Inalchuk (Yanalchuk) 
tomonidan talon-taroj qilinadi. Faqat bir kishi bu qirg‘indan omon qolib, 
Chingizxon huzurigacha yetib boradi va voqyealardan voqif etadi. 
O‘tror fojeasidan xabar topgan Chingizxon ibn Kafroj Bug‘ro va ikki 
mo‘g‘ul hamrohligida Xorazmshohga Inalxonni topshirish to‘g‘risida yana 
elchilar yubordi. Shubhasizki, Muhammad Xorazmshoh Chingizxon talabini 
bajara olmas edi. Shu boisdan ham Inalxonni topshirishga qo‘li yetmaydigan 
Xorazmshoh elchini o‘ldirib, ikki hamrohining soqol-mo‘ylovini oldirtirib, 
ortiga qaytarib yuboradi. 
1219-yilning yozini Irtish bo‘yida o‘tkazgan Chingizxon O‘rta Osiyoga 
yurishga puxta tayyorgarlik ko‘radi. O‘tror yaqinida Chingizxon o‘z 
qo‘shinlarini yurish yo‘nalishi bo‘yicha taqsimlaydi: bir qism qo‘shinga 
Chig‘atoy va O‘qtoyni boshliq qilib, O‘trorni egallash torshiriladi; Jo‘ji 
boshliq ikkinchi qism qo‘shinlariga Sirdaryoning qo‘yi oqimidagi shaharlarni 
(Jandni) egallash buyuriladi; Alak-noyon boshliq qo‘shin bo‘lsa Sirdaryoning 
yuqori oqimidagi shaharlarni (Binokatni) egallashi kerak edi. Chingizxon va 
kenja o‘g‘li Tuluy boshliq qo‘shin Buxoroga qarab yo‘nalish oldi. Besh oylik 
qamaldan so‘ng O‘tror shaxri mo‘g‘ullar tomonidan egallandi (1220-yil 
fevral). 
1220-yil mayiga kelib, O‘rta Osiyoning Amudaryogacha bo‘lgan 
hududlarning deyarli barchasi mo‘g‘ullar tasarrufiga o‘tdi. 
Urganchning egallanishi bilan O‘rta Osiyodagi mo‘g‘ullarning harbiy 
xarakatlari 
tugadi. 
1220-1221-yillardagi 
qishlovni 
Chingizxon 
Samarqandning janubida o‘tkazdi. Shu yerdan turib u Urganchni egallashga 
qo‘shin yuborgan edi. 1221-yilning oxirida Chingizxonning o‘zi Balxni 
egalladi va Tolikonga yaqinlashdi. Bevosita Chingizxon ishtirokidagi 
mo‘g‘ullarning harbiy yurishlari 1221-1222-yillarda Xuroson, hozirgi 
Afg‘oniston hududlarida davom etdi. 1222-yilda Samarqandga qaytib kelgan 
Chingizxon bu yerda 1224-yil bahorigacha qoldi.