– 49 –
savdogarlar bilan birga “xan” deb nomlangan
turli birlashmalarga
birlashdilar. XIII asrda Xanchjouda 414 ta xan bo‘lgan.
Tovar-pul munosabatlarining o‘sib borishi oqibatida pulga ehtiyoj
kuchaydi. Bu esa tanga pulning asosiy homashyosi bo‘lgan bronzaga talabni
oshirib yubordi. Ammo bronza yetishmaganligi bois pullar temirdan zarb
qilinadi. X asrning oxiridan XII asr boshiga qadar Xitoyda 200 mlrd tanga
(umumiy og‘irligi 750 ming tonna) zarb qilindi. Bu hol mamlakatda
metallning katta qismini faqatgina tanga zarb qilishga sarflanishiga olib keldi.
Buning yechimi sifatida X asrning oxiri - XI asrning boshida qog‘oz pul
paydo bo‘ldi.
Sun imperiyasida barcha dehqonlar mutlaqo shaxsiy qaram bo‘lgan.
Mehnatkash ommaning og‘ir ahvoli ularni
yirik yer egalariga qarshi
chiqishlariga sabab bo‘ldi. Sun sulolasi boshqaruvining so‘nggi ellik yilida
200 ga yaqin katta va kichik qo‘zg‘olonlar sodir bo‘ldi.
X asrning 60-yillaridan XI asrning 40-yillariga qadar imperiyaning
janubi-g‘arbiy qismi isyonlarning asosiy markazi bo‘lib qoldi. 993-997-
yillarda Van Syao-bo, Li Sunya va Chjan Yuya boshchiligida qo‘zg‘olon
bo‘lib o‘tdi. 994-yilning yozida qo‘zg‘olonchilar Sichyani hududining katta
qismini egalladi. Chendi hududida qo‘zg‘olonchilar “Buyuk Shu davlati”ni
tuzib, ma’muriy organlari tashkil etdi. Davlat o‘zining tangalarini zarb qildi.
995-yilning
kuziga kelib, uning yetakchilari o‘ldirildi. Qo‘zg‘olon asta-
sekinlik bilan so‘nib, 997-yilga kelib bostirildi.
XI asrning 40-yillaridan boshlab feodallarga qarshi xarakatning
o‘choqlari shimolga ko‘chdi. 1043-yilning yozida Shandunda askarlar Van
Lun boshchiligida isyon ko‘tarishdi va unga dehqonlar hamda shahar ahli
kelib qo‘shilishdi. Ularning barchasi qo‘zg‘olon yadrosini yaratib berdi.
Xuanxedan shimol va janubda buddaviylarning maxfiy diniy-siyosiy
jamiyati - Miletszya o‘zining ta’sirini oshirdi. Sekta
rahbarlari bir vaqtning
o‘zida shimoliy Xitoydagi o‘nta viloyatda qo‘zg‘olon tashkillashtirdi. Xarakat
markazi Beychjou shahri bo‘ldi. Qo‘zg‘olon 1047-yil dekabrda boshlandi.
1048-yil boshida xarakat bostirildi. XII asrning 20-30-yillarida Sun
imperiyasida sinfiy kurashlar o‘zining yuqori cho‘qqisiga chiqdi. Bu vaqtda
janubiy va markaziy provinsiyalarda norozilik chiqishlari sodir bo‘ldi. 1120-
1122-yillarda Fan Lo boshchiligida katta qo‘zg‘olon bo‘ldi. Qo‘zg‘olon
1122-yil kuzgacha davom etdi.
XI asrning 30-40-yillariga kelib, o‘zaro ichki urushlarda to‘xtalish davri
bo‘ldi. Davlatdagi tabaqalar orasida munosabatlarning yaxshilanishi hamda
– 50 –
doimiy chet el bosqini xavfi amaldorlar va olimlarni iqtisodiy, siyosiy, harbiy
va madaniy o‘zgarishlar qilishga undadi. Fan Chjun-yan (989-1052), Li Gou
(1009-1059) kabi islohotchilar ma’muriy apparatni isloh qilishga xarakat
qildi.
XI asrning 40-yillariga kelib islohotlarning amaldagi qadamlari qo‘yildi.
Islohotlarning eng jadallashgan davri 1069-1076-yillarda hukumatni
boshqargan Van An-shi davri bo‘ldi. Van An-shi (1021-1086) katta amaldor
oilasida dunyoga keladi. 1042-yilda davlat imtixonidan o‘tib,
tuman hokimi
lavozimiga tayinlanadi. 50-60-yillarda Van o‘zining mamlakatni inqirozdan
olib chiqishga qaratilgan dasturini imperatorga taqdim etadi. 1069-yilda u
bosh vazir yordamchisiga aylanadi. 1070-yilga kelib bosh vazir etib
tayinlandi.
Imperator Chjao Syuy (1067-1085) ning ko‘magida Van An-shi va uning
tarafdorlari “yangi qonunlar” nomi bilan ma’lum bo‘lgan islohotlarni boshlab
yuboradi. Davlat lavozimiga imtixonlar va xalq shikoyatlarini ko‘rib chiqish
tizimi qaytadan ishlab chiqildi. Endi oddiy xalq vakillari ham davlat
lavozimiga imtixonda qatnasha boshladi.
Iqtisodiy sohada markaziy hokimiyatning moliyaviy-iqtisodiy holatini
yerlarni yangidan ro‘yxatdan o‘tkazib va soliq tizimini yo‘lga qo‘yib
yaxshilashga xarakat qilindi. Ammo Van An-shiga qarshi norozi kayfiyatdagi
kuchlar yuzaga keldi. Bu guruh tepasida Sim Guan turdi.
Ular umumiy
ma’noda islohotlarga emas, balki, Van An-shining siyosiy yetakchiligi oshib
ketishiga qarshi chiqdi. Bu kurash natijasida saroyda guruhlarga bo‘linib
ketish sodir bo‘ldi. Van An-shi islohotchilar orasida fikrlarning turlicha bo‘lib
ketishi natijasida lavozimini bo‘shatib berdi. Ammo islohotlar 1086-yilgacha
davom etdi. Imperator Chjao Syuy o‘limidan so‘ng yosh imperatorga regent
sifatida tayinlangan onasi saroyni boshqaruvini Sim Guanga topshirib qo‘ydi.
Sim Guan yangi siyosatni rad etib, an’anaviy boshqaruv tizimini tikladi.
Biroq Sim Guan tezda o‘ldi. Shu bilan birga regent malika ham vafot etdi.
Shundan so‘ng yosh imperator Chje-szun islohotlarni qayta tiklashga xarakat
qildi. Ammo faqatgina yirik feodallar manfaatiga xizmat qiluvchi
islohotlargina tiklandi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
