Samarqand davlat universiteti I. U. Urazbaev n. J. Xodjaeva j. Qudratov

6.1.
 
Jadallashgan suv eroziyasi 
Jadallashgan suv eroziyasi tuproqni yuza va o‗yilib chuqurlatib 
yuvilishida namoyon bo‗ladi. Nurash holati asosan relefi notekis – past 
baland, eroziya asosi (bazisi) katta bo‗lgan yerlarda boshlanadi. Eroziya 
bazisi deganda, ma‘lum bir joyning dengiz sathidan balandligi bilan (metr 
hisobida) suv kelib quyiladigan yerning dengiz sathidan balandligi 
o‗rtasidagi farq tushuniladi. Masalan, ekin maydonimizning dengiz 
sathidan balandligi 440 m deylik. Agar shu yerdan oqib chiqib ketayotgan 
suvning borib tushadigan joyi dengiz sathidan 376 m balandlikda bo‗lsa, 
shu yerning eroziya bazisi 440-376=64 m ga teng bo‗ladi. Bunday yerlarda 
tuproq eroziyasi juda kuchli ketadi. Eroziya bazisini egatdan yoki ariqdan 
oqayotgan suvning tezligiga qarab bilish ham mumkin. Suv qancha tez 
oqsa, eroziya bazisi ham shuncha katta va tuproqni yuvib yoki emirib 
ketish kuchi ham shuncha yuqori bo‗ladi. Bu borada olimlarimiz 
O‗zbekiston Respublikasi mintaqalarida tuproq eroziyasi xavfini 
tug‗diruvchi omillar qatorida mahalliy eroziya bazislarini o‗rganib xarita 
tuzganlar. Ma‘lumotlarga qaraganda mintaqamiz hududida mahalliy 
eroziya bazisi 100 metrgacha bo‗lgan maydonlar 83 foizni tashqil qilgan. 
Ayni xududlar lalmikor va sug‗orib dexqonchilik qilinadigan maydonlar 
bo‗lib, bunday yerlarda yuza suv oqimida yuvilish va sug‗orish eroziyasi 
rivojlanganini ko‗rsatadi. 
6.2.
 
Tuproqni yuza suv oqimida yuvilishi. 
Yonbag‗irli qiyalik yerlarda qor yerishi va jala yomg‗irlar yog‗ishi 
natijasida yer yuzasida kuchli suv oqimlari paydo bo‗lib, tuproqni yuqori 
gumusli qatlamlaridan mayda- gumusga boy kolloidli zarrachalalrni yuvib, 
loyqali oqimlar oqadi. Ya‘ni yoppasiga yuvilish (yuza eroziya) jarayoni 
vujudga keladi. Kuchli suv oqimlar ta‘sirida tuproqning gumusli 
qatlamini qalinligi kamayadi, tuproqni unumdor 

---

156 
qismidan turli o‗lchamdagi kolloidli – zarrachalar bilan birga oziqa 
moddalar yuviladi, oqim nishabligi kam va tekis maydonlarda to‗planadi. 
YAngi «yig‗ilgan tuproq» hisobiga yangi tuproq xili paydo bo‗ladi. 
Tuproqni yuza yuvilish jarayonlari, jala – yomg‗irlarning tomchisi 
yer betiga kuch bilan tomchilanib, yonbag‗irdagi tuproq bo‗lakchalarini 
(agregatlarini) mayda zarrachalarga parchalab atrofga sachratadi va shu 
paytda qiyalikda paydo bo‗lgan kuchli suv oqimi, tuproq zarrachalarini 
eritib, oqim loyqalanib tuproqni suv o‗tkazuvchanlik qobiliyatini 
susaytiradi. Tuproqdagi suv o‗tkazuvchi naychalar loyqa bilan to‗lib, oqim 
tezligi eroziya jarayonlarini kuchaytiradi. 
Eroziyaning boshlanishi, tuproqning mexanik tarkibiga, gumus 
miqdoriga va yonbag‗irli yerlarning qiyalik darajasiga bog‗liq. Qumoqli 
tipik bo‗z tuproqlarda 1.5- 2
0
C dan oshganda, gumusli qora tuproqlarda 2-3 
gradusda eroziya jarayoni rivojlangani aniqlangan. 
Tuproq suv oqimida yuza yuvilganda oqim kuchayib, yerning ustki 
qismida har xil kenglikdagi chuqurchalar (promoyn) yuzaga keladi, 
keyinchalik bu jarayon avjlanib jarliklar paydo bo‗lishga olib kelishi 
mumkin.