|
3.4.
Mikroorganizmlarning klassifikasiyasi, morfologiyasi
tuzilishi va ko‘payishi
Mikroorganizmlar yer yuzida juda ko‗p va keng tarqalgan.
Mikroorganizmlarning ko‗pchiligi bir hujayralidir. Bakteriya hujayrasi
tashqi muhtdan hujayra po‗sti, bazan esa faqat sitoplazmatik membrana
bilan ajralib turadi. Hujayra ichida har xil strukturalar mavjud. Hujayra
tuzilishiga qarab organizmlarning ikki tipi mavjud. Bular eukariot va
prokariot hujayrali organizmlar.
Yadro apparati sodda (diffuz holdagi yadroga ega) bo‗lgan
mikroorganizmlar prokariotlar deyiladi. Eukariotlarga zamburug‗lar, suv
o‗tlari, sodda hayvonlar – protistlar kirsa, prokariotlarga bakteriyalar va
ko‗k-yashil suv o‗tlari (sianobakteriyalar) kiradi. Eukariot hujayrada yadro
va unda 1-2 yadrocha, xromasomalar (DNK, oqsil), mitoxondriy, fotosintez
jarayonini olib boruvchi organizmlarda esa xloroplastlar, Goldji apparatlari
mavjuddir.
Prokariot hujayralarda yadro bilan sitoplazma orasida aniq chegara
yo‗q yadro membranasi bo‗lmaydi. Ularda DNK maxsus strukturaga ega
emas. Shuning uchun prokariotlarda mitoz va meyoz jarayonlari amalga
oshmaydi. Mitoxondriya va xloroplastlarga ega emas.
Mikroorganizmlar bizning planetamizda birinchi tirik mavjudodlar
bo‗lishgan. Uch milliard yilga yaqin davr oldin ular yerning qadimiy
qobig‗i – mikroorganizmosfyerani tashqil qilishgan. Bularning biomasasi
o‗simlik va hayvonlarning summar biomassasidan ortiq bo‗ladi.
58
3.5.
Mikrorganizmlar sistemktikasi
Zamonaviy klassifikasiya mikroorganizmlarni atroflicha o‗rganib,
ularning barcha xususiyatlarini bilishni taqozo etadi. Buning uchun
mikroorganizmlarining tashqi va ichki strukturalari, fiziologo —
biokimyoviy
xususiyatlari,
mikroorganizmlar
yuzaga
keltiradigan
jarayonlarini bilish zarur bo‗lib ularning quyidagi xususiyatlari asos qilib
olinadi:
1.
SHakli va o‗lchami;
2.
Harakati (xivchinlarining bor — yo‗qligi va joylanishi);
3.
Kapsulasi;
4.
Endospora hosil qilishi;
5.
Gram usulida bo‗yalishi;
6.
Modda almashinishi;
7.
Energiya olish;
8.
Tashqi muhtni o‗zgartirishi;
9.
Tashqi muhtning mikroorganizmga tasiri.
Mikrobiologiyaning rivojlanishi mikroorganizmlar tavsifini yanada
chuqurroq bilishni talab etdi. SHu vaqtgacha fenotip xususiyatlari asosiy
hisoblangan bo‗lsa, endi genotip xususiyatlarini ham o‗rganish kerak
bo‗ldi.
Mikroorganizm xususiyatlari aniq o‗rganilgandan so‗ng, unga K.
Linney taklif qilgan binominal nomenklatura talabi kabi ikki lotin
atamasidan tashqil topgan ilmiy nom beriladi.
Birinchi atama — avlod nomini belgilab, mikroorganizm
morfologiyasi yoki fiziologiyasi yoki shu avlodni kashf etgan olimning
ismi-sharifi yoki ajratib olingan muhtni ifodalaydi.
Ikkinchi
so‗z
esa
kichik
harfda
yozilib
mikroorganizmni
koloniyasining rangi, kelib — chiqish manbaini, yoki shu mikroorganizm
yuzaga keltiradigan jarayon yoki kasallikni yoki boshqa farqlovchi
belgilarni bildiradi. Masalan, Basillus albus. Birinchi so‗z — Basillus -
spora hosil qiluvchi tayoqcha, Gram musbat kabi
59
xususiyatlarni anglasaa, ikkinchi so‗z - albus - koloniya rangining oq
ekanligini bildiradi (albus- oq).
Mikroorganizmlarga 1980 yil 1 yanvarda Halqaro bakteriya
nomenklaturasi kodeksi koidalariga asosan nom beriladigan bo‗ldi.
Mikroorganizmlarni yaqin belgilariga qarab guruhlash uchun tur (species),
avlod (genus), oila (familia), tartib (ordo), sinf (klassis), bo‗lim (divisio),
saltanat yoki olam (regnum) kabi taksonomiya kategoriyalari ishlatiladi.
Tur deb, fenotipik o‗xshashlikga ega bo‗lgan bir genotipga mansub
individlar yig‗indisini bildiruvchi taksonomik birlikga aytiladi. Ular kichik
tur va variantlarga bo‗linadi.
Mikrobiologiyada shtamm va klon kabi terminlar ham ishlatilib
shtamm deganda har xil tabiiy muhitdan (suv havzasi, tuproq va hokazo)
yoki bir muhitdan har xil muddatda ajratilgan yoki har xil ekologik muhit
yoki
geografik
xududdan
ajratib
olingan
bir
to‗rga
kiruvchi
mikroorganizmlar guruhi tushuniladi.
Klon — bir hujayradan olingan mikroorganizm kulturasidir.
Bir to‗rga kiruvchi individlarning to‗plami — (populyasiyasi) toza
kultura deyiladi. Mikrobiologiya, mikroorganizmlar evolyusiyasi va
filogeniyasi haqida malumot etarli bo‗lmaganligi sababli, yuqori
o‗simliklar va hayvonlar singari, tabiiy sistematikaga ega emas.
SHuning uchun ham, mikroorganizmlarni sistematikasi suniy bo‗lib
mikroorganizmlarni tashhis qilish va ularni identifikasiya qilish uchun
xizmat
tayoqcha-
aniqlagich
vazifasini
bajardi.
Quyida
biz,
D.X.Beyrigkning 1984 yilda 9 martda nashr etilgan "Bakteriyalar
aniqlagichi" da keltirilgan eng muhim mikroorganizmlarining qisqacha
tavsifini Mishustin (1987) tarifi bo‗yicha keltiramiz.
Aniqlagichda
jami
mikroorganizmlar
Procariotae
dunyosiga
birlashtirilib, u o‗z navbatida to‗rt bo‗limga, bo‗limlar esa sinflarga,
tartiblarga, oilalarga, avlodlarga va turlarga bo‗linadi.
60
Mikroorganizmlar asosan, hujayra devorining boryo‗qligi va ularning
turiga qarab bo‗limlarga, sinf va undan mayda (kichik) taksonomik
birliklar esa mikroorganizmlarning morfologiya, fiziologo — biokimyoviy
belgilari yig‗indisiga qarab bo‗lingan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
