Samarqand davlat universiteti I. U. Urazbaev n. J. Xodjaeva j. Qudratov

Blattoidae- Suvaraklar 
eng qadimgi hashoratlardan bo‗lib, 
subtropik va tropik iqlimda keng tarqalgan tuproq hayvonlaridan 
hisoblanadi. Ular tuproq yuzasida yashab, o‗simlik barglari va 
mevalarining chirishida muhim ahamiyatga ega. O‗rta Osiyoning saxro 
zonasida yirik Misr suvaragi uchraydi. 
Suvaraklar mikroorganizmlar bilan murakkab simbiotik kompleks 
hosil qiladi. Ularning simbiontlari bo‗lgan bakteriyalar ham evalyusiya 
davomida kuchli o‗zgarishga uchragan. Bakteriyalar o‗similik qoldiqlarini 
parchalab suvaraklarga yordam beradi. 
Isoptyeru-Termitlar 
jamoa bo‗lib yashovchi hashoratlar ularning 
oilasida bir necha yuzmingtagacha hashoratlar bo‗ladi. Ularda jinsiy 
deformizm yaxshi rivojlangan. Urg‗ochi va yerkak termitlarning 
ko‗payishi davrida qanotlari bo‗ladi, 

---

44 
urug‗lanish tamom bo‗lgandan so‗ng tushib ketadi. Ularning oilasi tuproq 
yoki yog‗ochlar ichida yashaydi. Termitlar tuproq ichda in qazib uni 
yumshatib, fizik xossalarini yaxshilab, tuproq kimyoviy tarkibiga Ya‘ni 
tuzlar migrasiyasiga ta‘sir ko‗rsatadi. Termitlarning tana qoldiqlari 
tuproqdagi azot miqdorini oshiradi. 
Cleoptyera-Qattiq qanotlilar 
yoki qo‗ng‗izalar juda xilma xil 
hashoratlar turkimlari bo‗lib, ko‗pchilik qo‗ng‗izlar lichinkalik va 
g‗umbaklik davrdagina tuproq bilan bog‗langan. Plastinka mo‗ylovlilar, 
qirsildoq qo‗ng‗izlar, uzun tumshuqlilar va boshqalarining lichnkalari 
tuproqda rivojlanadi. Ulardan ayrimlari o‗simliklarga ziyon keltirsa, 
boshqalari saprofag yoki yirtqich hisoblanadi. Sim qurtlar va may 
qo‗ng‗izining lichinkalari SO
2
gazning yuqori kansentrasiyasiga juda 
chidamli bo‗lib, suv bosgan tuproqlarda bemalol yashayvyeradi. May 
qo‗ng‗izining lichinkalarida xemotaksis xususiyati yaxshi rivojlangan. Ular 
o‗zlari zararlaydigan o‗simlikni ildizi orqali ajratib chiqarilayotgan SO
2
gazi orqali topib oladi. 
Qo‗ng‗izlarni oziqlanish usuliga binoan: fitofaglar, zoofaglar, 
saprofaglar va nekrofaglarga ajratish mumkin. Fitofaglar yashil o‗simliklar 
bilan oziqlanib ularga ziyon keltiradi. Saprofaglar organik moddalarning 
qoldig‗ini o‗zlashtiradi. Tuproq qo‗ng‗izlari, hayvolar go‗ngining 
parchalanib minerallashida kata ahamiyatga ega.