Samarqand davlat universiteti geografiya va ekologiya fakulteti geografiya tabiiy recurslar kafedrasi

Adir mintaqasining 
hayvonlari cho‗l hayvonlaridan farq qiladi. Chunki adir 
mintaqasida yozgi harorat pasayadi, aksincha, yog‗in miqdori ortadi, oqibat natijada 
o‗simliklar zich bo‗lib o‗sib, bo‗yi baland bo‗ladi. Shuni ta‘kidlash kerakki, cho‗lga 
xos bo‗lgan ba‘zi turlar (cho‗l toshbaqasi, kaltakesakning ayrim turlari, sariq ilon, 
yumronqoziq va boshqalar) adir mintaqasining quyi qismida ham yashaydi. Adir 
mintaqasida sutemizuvchilardan tulki, bo‗ri, quyon, sariq sassiqko‗zon, Turkiston 
kalamushi kabilar yashaydi. Turkiston agamasi, sariq ilon, chipor ilon, ko‗lvor ilon 
(gyurza), Turkiston kobrasi va boshqalar yashaydi. Bu mintaqada qushlar ko‗p bo‗lib, 
ularning eng muhimlari burgut, chil, kaklik, miqqiy, bedona, ko‗k qarg‗a, soch, ukki, 
dala chumchug‗i, qirg‗iy, burgut, boltayutar, itolg‗a, so‗fito‗rg‗ay, boyo‗g‗li 
(boyqush) kabilar hisoblanadi. 
Adir mintaqasining eng harakterli hayvonlaridan biri Turkiston toshbaqasidir. 
Turkiston toshbaqasi lyossli va lyossimon tog‗ jinsi bilan qoplangan adirlarda yashab 
mart oyidan iyun oyigacha faol hayot kechiradi. Yozda issiq boshlanishi bilan yerni 
kovlab, tuproqga ko‗milib uyquga ketadi. Toshbaqa uzoq yashab, odatda 10 yilda 

---

71 
voyaga yetib, so‗ngra ko‗paya (urchiy) boshlaydi. Bahorda urg‗ochi toshbaqa qazib 
qo‗ygan chuqurchasiga har gal 3-5 donadan 2-3 marta tuxum qo‗yadi. Oq, qattiq 
po‗stli tuxumdan 70-80 kun deganda yosh toshbaqachalar yorib chiqadi va yer 
yuzasiga kelgusi yili (bir yildan so‗ng) bahorda chiqadi. Toshbaqaning go‗shti va 
tuxumini iste‘mol qilish mumkin. Adir mintaqasi uchun xos bo‗lgan qushlardan biri – 
Burgutdir. U yirik va eng kuchli yirtqich qushlardan hisoblanib, qanotini yoyganda 2 
m ga yetadi. Oyoqlari panjalarigacha patli bo‗lishi bilan boshqa qushlardan 
farqlanadi. Tanasi bir xil jigar rang tusda bo‗ladi. Burgut ancha yirik o‗ljani – quyon, 
tulki, jayron, qo‗y, echkilarni
ov qilishi mumkin. Hozir bu noyob qush «Qizil 
kitob»ga kirgan. 
Tog‘ balandlik 
mintaqasida, yoz salqin, namroq, qish sovuq, o‗simliklar, 
ayniqsa, daraxtlar ko‗p bo‗lgani uchun o‗ziga xos hayvonlar yashaydi. Shuni aytish 
kerakki, bu mintaqaning tabiiy sharoiti, ayniqsa, relefi murakkab bo‗lganligi uchun 
sudralib yuruvchilar kam uchraydi. Faqat onda-sonda Oloy tog‗ iloni, Himolay va 
Turkiston agamasi uchraydi. Tog‗ mintaqasida o‗rmon sichqoni, Turkiston 
kalamushi, oq sichqon, oq suvsar, tog‗ suvsari, qunduz, o‗rmon olmaxoni, 
ko‗rshapalak; yirik sut emizuvchilardan qo‗ng‗ir ayiq, chipor sirtlon, silovsin, monul 
qoplon, yovvoyi qo‗y – alqar, burmali tog‗ echkisi, to‗ng‗iz, bo‗ri bo‗rsiq, quyon va 
boshqalar uchraydi. Qushlardan burgut, tasqara, itolg‗a, qumri, kaklik, zarg‗aldoq, 
boltatumshuq, bulbul, tog‗ chumchug‗i kabilar yashaydi. Subalp va Alp mintaqasi, 
ya‘ni 
yaylov
balandlik mintaqasi o‗ziga xos murakkab tabiiy-geografik sharoitiga 
ega. Yozi qisqa, salqin, qish sovuq va davomli, o‗simliklar qoplami siyrak va 
daraxtlari yo‗q. Nival doimiy qor va muz mintaqasiga tutash. Bu mintaqaning tipik 
kemiruvchisi qizil sug‗urdir. Ular 2000-4500 m balandlikda to‗p-to‗p bo‗lib yashaydi 
va o‗z hayotining ko‗p qismini uyquda o‗tkazadi. Umuman olganda bu mintaqada 
hayvon turlari ko‗p emas. 
O‗rta Osiyoning