Samarqand davlat universiteti fizika fakulteti umumiy fizika va magnetizm kafedrasi

Nazorat savollari.

1. 
   Olam tuzilishi va sistema o’tasida qanday bog’lanish mavjud?
   
2. 
   Sistema deb nimaga aytiladi?
   
3. 
   Sistema tarkibi va sturukturasi?
   
4. 
   Murakkab va oddiy sistema deb nimaga aytiladi?
   
5. 
   Ochiq va yopiq sistemani qanday tushunasiz?
   
6. 
   Chiziqli va nochiziqli sistemalar deb nimaga aytiladi?
   
7. 
   Sistema modeli va uni takomillashtirish yo’llari?
   
8. 
   Ta’lim jarayoniga sistemali yondashuvni qanday tushunasiz?
   
9. 
   Ta’lim jarayoniga sistemali yondashuv usulini didaktik ahamiyati?
   

8-Ma’ruza Model, modellashtirish. Ta’lim jarayoni sistemasining modeli.
Reja: Model to’g’risida umumiy ma’lumot. Model turlari. Abstrakt va real modellar. Statik va dinamik modellar. Fizikani o’qitish jarayonida modellashtirishning didaktik asoslari.
Tayanch iboralar: Model, modellashtirish, abstrakt va real model, statik va dinamik model, ingrediyent.
Model va modellashtirish fizika fanining rivojlanishida keng qo’llanilib kelingan usul hisoblanadi. Model har qanday ilmiy izlanishning zaruriy vositasi hisoblanadi.
Fizikani o’qitish jarayonida biz turli xil modellardan foydalanamiz: “moddiy nuqta”,” ideal gaz”, “real gaz”, “siqilmaydigan suyuqlik”, “nuqtaviy zaryad”, “sinov zaryad”, “absalyut qora jism”, atomning “planetar” modeli, yadroning “tomchi” modeli va h.k. Shuning uchun fizika o’qituvchisi model to’g’risida yetarli bilimga ega bo’lishi zarur. Quyida model, uning turlari va xossalari to’g’risida umumiy ma’lumotlar bilan tanishamiz.
Model, real narsa va hodisalarning ideallashtirilgan nusxasi hisoblanadi. Modellarni ikki turga ajratish mumkin: abstrakt va real modellar. Moddiy (real) modellar: Maneken-inson tanasi modeli, samalyot, paraxod, ichki yonish dvigateli modellari va h.k. Abstrakt modelga-“ideal gaz”, “absalyut qora jism”, “yadroning tomchi” modeli va boshqalar misol bo’ladi. Modellashtirish har qanday ilmiy izlanish faoliyatining zaruriy vositasi hisoblanadi. Abstrakt model imkoni boricha real obyektga yaqinlashtirishga harakat qilinadi (2a-rasm,,) moddiy modellar esa imkoni boricha abstrakt modelga yaqinlashtirishga harakat qilinadi (2b-rasm, ).
abst. Real abst - real
rakt
model
model obyekt obyekt
a) (2-rsam) b)

She’riyat, poeziya, san’at asarlari abstrakt model – ular doimo realizmga (hayotga) yaqinlashtirishga harakat qilinadi. Moddiy modellar (pragmatik, amaliy), turli xil konstruksiyalar, dasturlar, standartlar, rejalar, shablonlar va hokazolar abstrakt modelga yaqinlashtirishga harakat qilinadi (2b-rasm).

Ideal model obyektga mos kelsa ham, u ma’lum xayoliy farazlardan tashkil topadi, shuning uchun u real obyektning barcha xossalarini o’zida ifoda eta olmaydi. Ideal model tajribada sinovdan o’tkazilib, kamchiliklarga bosqichma-bosqich barham berilib u takomillashtirilib boriladi va shu tariqa real obyektga yaqinlashtirilib boriladi. Masalan: ideal gaz obstrakt model hisoblanadi, uni kiritishda biz gaz molekulalarining xususiy hajmini, ularning o’zaro ta’sirini va boshqa ko’pgina xossalarini e’tiborga olmagan edik. Tajriba natijalariga ko’ra bu model gaz holatini barcha xossalarini to’la yoritib bera olmaydi. Keyinchalik, “real gaz” modeli yaratildi va u Van-der-Vaals tenglamasida o’z aksini topdi. Real gaz modeli ham gaz holatini barcha xossalarini tushuntira olmaydi, lekin u ideal gaz modeliga qaraganda ancha mukammal va tajriba natijalariga qisman mos keladi.
Moddiy yoki amaliy modellar – talab va istaklarni amalga oshirish vositasi hisoblanib, model bilan real obyekt o’rtasida farq yuzaga kelganda, real obyektni o’zgartirish orqali uni modelga muvofiqlashtirishga harakat qilinadi. Demak moddiy modellar standart vazifasini o’taydi. Bunday modellarga misol qilib, turli xil rejalarni, dasturlarni ishchi chizmalar, shablonlar, texnologik xaritalar va hokazolarni keltirish mumkin.


Statik va dinamik modellar
Barcha modellarni harakatsiz (statik) va harakatlanadigan (dinamik) modellarga bo’lish mumkin. Statik modellarga: samolyot modeli, ichki yonish dvigateli, kristall panjarasi modellari kiradi. Dinamik modellar: harakatlanadigan turli xil mexanizmlar, jarayonlar, tajribalar va h.k. Dinamik modellar sinovdan o’tkazilib, sistemaga turli xil tuzatishlar kiritilib takomillashtirilib boriladi. Sanoatda u yoki bu asbob yoki uskuna, mashinalarning eng avvalo tajriba nusxasi (modeli) yasalib, uni sinovdan o’tkazgandan keyin, tuzatishlar kiritib so’ngra ommaviy ravishda ishlab chiqarila boshlanadi.
Modellar ham sistema hisoblanadi, sistemani tahlil qilish yo’li bilan u takomillashtirilib boriladi.