Bizgama’lumkiekzosayyoralarningkashfqilinganigaunchakoʻpvaqtboʻlganiyoʻq. Shuning uchun ham bu rivojlanayotgan fandir. Biz yuqorida qayt qilganimiz singari birinchi ekzosayyoralar 1990-yilning boshlarida kashf qilindi. Lekin ikkinchi tomondan bunga ham 25 yildan koʻproq vaqt boʻldi va shu vaqt jarayonida minglab ekzosayyoralar kashf qilindi. Biz bilamizki juda koʻplab sayyoralarning yoʻldoshlari bor shunday ekan ekzosayyoralarning yoʻldoshlarini kashf qilish juda ham qiziqarlidir. Ekzosayyoralarni yoʻldoshini ingliz tilida “exomoons” deb atashadi. Shuning uchun biz ularni “ekzooy” deb ataymiz. Haqiqatdan ham juda muhim va qiziqarli vazifadir. Yoʻldosh sayyoradan ancha kichik boʻlgani uchun kuzatish juda qiyin. Shunga qaramasdan ekzooylar toʻgʻrisidagi fan asta sekin rivojlanib bormoqda hozircha bu sohada asosan nazariy izlanishlar olib borilmoqda. Nazariy hisoblashlar natijalariga koʻra ekzooylar toʻgʻrisida qator xulosalar qilingan shunday qilib sayyoraning yoʻldoshi birinchidan – ularni yoʻldosh sifatida shakillantirish kerak buni ikki yoʻli bor. Birinchidan sayyora shakillanadi va uning atrofida halqa shakillanadi va u halqada yoʻldosh shakillanadi. Ya’ni yulduz atrofida sayyoralar shakillangani kabi, sayyora atrofida yoʻldosh hosil boʻladi. Ikkinchi usul – yoʻldoshni ushlab olish usuli. Sayyoralar sistemasi shakillangan vaqtda ularnig halqasida har xil oʻlchamli obektlar paydo boʻladi. Ularning oʻlchamlari katta kichik boʻlishi mumkin. Bunda katta obektlar kichik obektlarni ushlab olishi mumkin. Shunday qilib yoʻldosh hosil boʻlishining ikki usuli mavjud ekan. Bizni oʻlchami katta boʻlgan yoʻldoshlar qiziqtiradi. Buni qator sabablari bor. Birinchi sababi – ularni ochish kerak agar biz qaysi bir sayyorani yoʻldoshini ochmoqchi boʻlsak. Faras qilaylik u sayyorani oʻzi koʻrinmaydi va bizdan oʻnalab yoki yuzlab yorugʻlik yili masofada joylashgan boʻlsin. U holda sayyorani katta yoʻldoshini (u koʻrinib tursa) kashf qilish ancha oson boʻladi. Bizni qiziqtiradigan ikkinchi narsa bu yoʻldoshlarning mavjudligi toʻgʻrisidagi nazariyadir. Umuman ekzosayyoralar toʻgʻrisidagi barcha gʻoyalar ularda hayot bormi yoki yuqmi degan tushunchalar juda ham muhim ahamiyatga ega. Ekzosayyoralar yuldoshlari toʻgʻrisida gapirganda, ular atrofida yuldoshlarining boʻlishi muqarrarligini etirof etish kerak. Bu yoʻldoshlarda hayot bormi yoki yuqmi degan savolga albatta yirik yoʻldoshlarni kuzatish va oʻrganish muhim ahamiyatga egadir. Shuni qayd qilish kerakki yirik yoʻldoshlarni izlab topmoqchi boʻlsak bunda yoʻldoshlar albatta katta ekzosayyoralar atrofida boʻladi. Buni sababi juda ham oddiy. Agar biz toʻgʻridan-toʻgʻri ekzosayyora atrofida hosil boʻlgan yoʻldoshlar toʻgʻrisida gapirsak , ularning halqasida juda koʻplab obektlar boʻlishi muqarrar. Shuning uchun ham katta sayyoralar atrofida yirik yoʻldoshlar shakillanadi. Agar ogʻir sayyoralar tomonidan yoʻldoshlarni ushlab qolish toʻgʻrisida gapirganda shuni qayt qilish kerakki ular birinchi navbatda yirik sayyoralarni ushlab qoladi. Quyosh sistemasida yoki bizning Oy qanday shakillangan? Degan juda bir qiziq savol tugʻiladi. Shunday gipotezalar borki bunga koʻra qandaydir massiv jismning Yer bilan toʻqnashishi natijasida shunday boshqa sayyoralarga xos boʻlmagan juftlik xosil boʻlgan. Shuni qayd qilish lozimki Oy Yerdan atiga 81marta yengildir. Bu odatdagi hol emas. Masalan Yupetr ham xuddi shunday oʻlchamli yoʻldoshi bor deb faras qilaylik lekin Yupetr bizga ma’lumki Yerdan ancha massiv va ancha kattadir. Aksincha Yerga oʻxshash sayyoralar atrofida Oyga oʻxshash massiv sayyora boʻlish ehtimoli juda ham kam. Demak bunday kuchli toʻqnashish tufayli yoʻldoshlarni hosil boʻlish ehtimoli juda ham kam. Shunday ekan katta sayyoralar atrofidagina yirik yoʻldoshlar boʻladi deb faras qilsak oʻrinli boʻladi. Olimlar jadal ravishta massiv sayyoralar atrofida massiv yoʻldoshlar boʻlishini modellashtirmoqdalar. Birinchida – bu xalqada yuldoshlarning shakillanishini modellashtirish boʻlib, uni hisoblash tajribalarda ularni hosil boʻlishini kuzatish mumkin. Hisoblashlar shuni koʻrsatadiki massasi Yerdan 10 marta kichik boʻlgan ogʻir yoʻldoshlarni hosil qilish mumkin. Yerdan massasi 10 marta kichik deganimiz bu taxminan Marsning massasiga teng demakdir. Ya’ni massasi Marsning massasiga teng boʻlgan yoʻldosh bu juda ham bir noyob obekt emas. Demak katta sayyoralar atrofida haqiqatdan ham bunday yuldoshlarning boʻlishi muqarrardir. Har holda bunday yoʻldoshlar bor deb taxmin qilsa boʻladi.[9]
