Samarqand davlat universiteti biologiya fakulteti odam va hayvonlar fiziologiyasi va biokimyosi kafedrasi

Shartsiz quvvatlovchining o‘ziga xos xususiyatlari bo‘yicha farqlanadigan shartli reflekslar. quvvatlovchining mavjudligi yoki yo‘qligiga bog‘liq holda, shartli reflekslar organizmning mos ravishdagi reaksiyasini chaqiruvchi ijobiy (quvvatlovchi) va salbiy, yoki tormozlovchi (quvvatlanmaydigan) reflekslarga bo‘linadi. oxirgisi nafaqat mos ravishdagi reaksiyani chaqirmaydi, balki uni susaytiradi ham.

quvvatlovchining biologik mohiyatiga ko‘ra, shartli refleks-larni biologik ehtiyojlarga bog‘liq ravishda farqlashadi (p.v. simonov, 1986). vital shartli reflekslar (ovqatlanish, mudofaa, uyquni boshqarish va boshqalar), zoosotsial (jinsiy, ota-onalik, hududiy va boshqalar) va o‘z-o‘zini rivojlantirish (tadqiqotchilik, imitatsion, o‘yin va boshqalar) shartli reflekslari farqlanadi. ayrim hollarda, imitatsion (taqlid qilish) shartli reflekslar mustaqil guruxga ajratiladi. ularning quvvatlovchisi faqatgina boshqa zotning xulq-atvorini kuzatish hisoblanadi.

Shartli refleksning quvvatlovchisi bo‘lib, organizmning har qanday faoliyati xizmat qilishi mumkin. uni qo‘pol ravishda ikkita katta guruhga ajratish mumkin: harakat va avtonom (vegetativ) shartli reflekslar. harakat reaksiyalari bazasida ko‘p sonli instrumental shartli reflekslar hosil bo‘ladi, ular bir xil holatlarda shartsiz refleksdan nusxa ko‘chirishi, boshqa holatlarda esa ancha murakkab shaklga ega bo‘lishi va erkin xulq-atvorning asosi bo‘lib xizmat qilishi mumkin. vegetativ shartli reflekslarga mumtoz so‘lak ajralishi refleksi misol bo‘la oladi. deyarli barcha ichki a’zolar shartli-reflektorli nazoratga bo‘ysunishi mumkin (k.m.bikov, 1942). yaxlit shartli refleks, har doim ham, polief-fektorli tabiatga ega bo‘lib, uni reflekslarning u yoki bu toifasiga qo‘shish, tajriba o‘tkazuvchi qaysi effektorni qayd qilishiga bog‘liq.

Quvvatlovchining xarakteri bo‘yicha ham shartli reflekslar farqlanadi. agar quvvatlovchi sifatida oddiy shartsiz refleks qo‘llanilsa, unda birinchi tartibli shartli reflekslar ishlab chiqiladi. agar, quvvatlovchi sifatida ilgari ishlab chiqilgan mustahkam shartli refleks xizmat qilsa, unda hosil bo‘ladigan aloqa ikkinchi tartibli shartli refleks deb nomlanadi. mos ravishda, ancha yuqori tartibli shartsiz reflekslar ham bo‘lishi mumkin. aynan shunday shartli reflekslar odamlarda oson ishlab chiqiladi va fikrlash faoliyatini rivojlantirishning asosini tashkil qiladi. 2.7 – rasmda birinchi va ikkinchi tartibli shartli reflekslarni xosil qilish yo‘llari ko‘rsatilgan.