Samarqand davlat chet tillar instituti tarjimonlik fakulteti

Makon va zamon birligi tamoyili. Badiiy nutqning til xususiyatlari tekshirilayotganida undagi har bir hodisaga makon va zamon birligi tushunchasini hisobga olib yondashish kerak. Har qanday asar davr va makon bilan bog’liq holda yuzaga keladi. Tarixiy mavzudagi asar tilida muayyan zamon ruhini tashuvchi voqealarning qaysi makonda, qanday muhitda yuz berayotganini oydinlashtiruvchi

44

leksik-grammatik birliklar ishtirok etadi. Makon va zamon birligi tushunchasi badiiy asargagina xos belgi emas. U har qanday matn ko’rinishiga taalluqlidir. Ushbu tamoyil asosida tahlil olib borilayotganda badiiy nutq yoki matn yozilgan davr, unda ko’tarilgan mavzu va birliklarining tabiatiga qarab diaxron va sinxron aspektlardan biri tanlanishi kerak.

3. 
   Xususiylikdan umumiylikka o’tish tamoyili. Har bir til hodisasi muayyan matnda alohida - alohida olib o’rganiladi, izohlanadi va shu asosda umumlashtiriladi. Badiiy asarda tilga olingan detallar asarning umumiy ruhiga yoki davr ruhiga qay darajada mos kelishi aniqlanadi. Qahramon dunyoqarashi uning nutqida qay darajada aks etgan? Asar ishtirokchilarining dialoglari monologlari badiiylik talablariga javob beradimi? Umuman asardagi xususiy holatlar asarning butuniga aloqadormi, yo’qmi kabi holatlar aniqlanadi. «Mavzu, janr, uslub va tilga xos umumiy belgilar hamda muallif individualligiga xos xususiy belgilarning matnda namoyon bo’lishini izohlash» ham shu tamoyil talablaridan hisoblanadi. Turli qatlamga xos so’zlarning badiiy nutqda qo’llanishi bilan bog’liq tekshirishlar yoki qahramonlarning o’zlari mansub bo’lgan toifa tilidan qay darajada iste’foda qilishini o’rganish kabilarda xususiylikdan umumiylikka o’tish qonuniyati hisobga olinadi.
   

3. 
   Badiiy nutq tilining umumxalq tili va adabiy til munosabatini aniqlash tamoyili. Tahlil etilayotgan badiiy nutq tilining umumxalq tili va adabiy tilga munosabatini nazarda tutishning yana bir tamoyilidir. V.V.Vinogradov «Badiiy adabiyot tili haqida» (1959) nomli asarida ta’kidlaganidek, badiiy adabiyot tilining tarixiy harakatini umumxalq tili hamda uning turli tarmoqlanishi tarixidan tamoman ajratilgan holda o’rganish mumkin emas. Badiiy nutqning ikki turini farqlash mumkin: 1) zamonaviy nutq (bugun yaratilgan) 2) tarixiy nutq (o’tmishda yaratilgan). Zamonaviy nutqning ham o’z navbatida ikki turini kuzatish mumkin, ya’ni: a) bugungi kun mavzusidagi zamonaviy nutq, b) tarixiy
   

mavzudagi zamonaviy nutq. Masalan, S.Ahmadning «Azroil o’tgan yo’llarda»

hikoyasi bugungi kun mavzusidagi zamonaviy nutq, M.Alining «Ulug’

45

saltanat»mavzudagi zamonaviy nutq, Navoiyning «Farhod va Shirin» tarixiy nutqidir.

4.