Samarqand davlat chet tillar instituti pedagogika va psixologiya kafedrasi umumiy psixologiya

Shaxs haqida tushuncha, odam-inson individuallik tushunchalari.
Shaxs-alohida individ, mohiyatan yaxlit ijtimoiy-axloqiy olam. U o’zida inson fanlarda o’z mohiyatini, uning mavjudot sifatidagi qadriyatini mujassam etadi. Shaxs ijtimoiy-gumanitar yo’nalishi, tadqiqot ob’ekti va maqsadi nuqtai nazaridan turlicha talqin etiladi. U o’ta murakkab, ziddyatli, qarama-qarshi, o’zini-o’zi inkor etadigan murakkab jarayondir. Shaxsning keng dunyoqarashga ega bo‘lishi, uning jamiyatda o‘z o‘rnini topa olishi uchun juda katta ahamiyatga ega. Jumladan, bizning boy dunyoqarashimiz bizga olamni uning barcha go‘zalliklari bilan qabul qila olishimiz uchun muhim omil hisoblanadi. Bizning dunyoqarashimiz, asosan, qaysi jamiyat a’zosi ekanligimizga qarab aniqlanadi va o‘zgarib boradi. Shaxsning shakllanish jarayonida bo‘lgan jamiyatning o‘rni juda katta. Chunki biz o‘zimiz qilayotgan qarorlarimiz to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini faqatgina o‘zimiz uchun tuzgan qoidalarimizga asoslanib belgilaymiz.
Individual “Men” obrazi agar kimdir sizni har qanday ijtimoiy aloqalardan cheklab qo‘ysa, sizning shaxsingizning qaysi qismi saqlanib qolgan bo‘lar edi?
Javob: Sizda aynan individualizmni anglatuvchi mustaqil “Men” yoki kollektivizmni anglatuvchi o‘zaro bog‘liq “Men”ni qanday rivojlanganiga bog‘liq bo‘ladi. Individualistlar shaxsining katta qismida o‘z “Men”ini his qilish, shaxsiy qadriyatlarini anglash saqlanib qolgan bo‘lar edi. Individualizm darajasi insonlarda turlicha bo‘ladi va u xalq madaniyatidan kelib chiqqan holda bo‘ladi, masalan Osiyoda jamoatchilik muhim bo‘lsa, AQSH da individualizm (Hofttede, 1980; Triandis,1994). Individualistlar shaxsiy maqsadlari va shaxsiy xususiyatlarini birinchi o‘ringa qo‘yadilar. Ular shaxsiy nazoratga va individual yutuqlarga intiladilar. Kollektivistlar uchun begona muhitda yotib qolish imkoniyati shaxsning katta qismini yotishni anglatishi mumkin. Oilasi, guruhi va yaqin do‘stlaridan ajralgan kollektivistlar ulami shaxs sifatida belgilab turgan aloqalarini yotgan bo‘lar edilar. Kollektivistik madaniyatda ijtimoiy tarmoq (muhit) inson uchun tayanch vazifasini o‘taydi. Bunda “Men” muhim emas, lekin “Biz” muhim rol o‘ynaydi. Kollektivistlar o‘z guruhlari - oilasi, kasbdoshlarining maqsadlarini birinchi o‘ringa qo‘yadi va shu bilan o‘z shaxsini aniqlaydi. Kollektivistlar guruhda qadriyatlar tizimiga, u haqida qayg‘uradigan odamlarga va xavfsizlik ishonchiga ega bo‘ladilar. Agar amerikalik talabalami Yaponiya, Xitoy va Hindiston talabalari bilan taqqoslasak, ularda shaxsiy sifatlarini “Men” bilan tugatish ehtimoli (men samimiyman, men o‘zimga ishonganman) juda kam, lekin o‘zining ijtimoiy maqomi haqida (Men Keyos universiteti talabasiman, Men oilada uchinchi farzandman) gapirish ehtimoli juda ko‘pdir. G‘arbliklar uchun individuallik birinchi o‘rinda, osiyoliklar uchun esa kollektivizm birinchi o‘rinda turadi. Individualistlar kollektivistlar madaniyatidagi farq hatto insonlarning ismlarida ham ifodalanadi. Individualistik madaniyat ismini biShaxs - nafaqat jamiyat ob’yekti, balki uning rivojlanishiga hissa qo‘sha oladigan sub’yekt vazifasini ham bajaradi. Birinchi o‘ringa qo‘yib (Kristina Brun) shaxsini birinchi o‘rinda ekanligini ko‘rsatsa, kollek-tivistik madaniyat oilasini birinchi o‘rinda ekanligini familiyasini birinchi o‘ringa (Guy Garri) qo‘ygan holda ko‘rsatadi.Oilaga sodiqlik mashhur Xitoy ashulalarida ham ko‘rinadi,ularda ko‘pincha g‘arb ashulalarida juda kam uchraydigan ota-onalariga nisbatan ijobiy his-tuyg‘ular ifodalanadi. Individualistik madaniyat vakili bo‘lmish insonlar uchun bunday ashulalar g‘alati ko‘rinishi mumkin. Qishloqlarda yashaydigan xitoyliklar uchun esa “Men faqat o‘z-o‘zim bilan bo‘lishim kerak” degan ashula g‘alati ko‘ringan bo‘lar edi. Individualistlar ijtimoiy guruhlarga nisbatan oson kirishib ketadilar va uni oson tark etadilar. Ular din va ish tanlashda ham nisbatan mustaqillikni his etadilar, ular hatto o‘zining katta oilasini tashlab boshqa yangi joyga ко‘chib ham ketishlari mumkin. Oila ham har ikkala tarafni bir-birini yaxshi ko‘rgunicha davom etadi.
Individualizm va kollektivizm qadriyatlarining farqlanishi