|
Musobaqa usuli.
31
Mashqlarni musobaqa shaklida tashkillashtirish usuli. Musobaqaning tarbiya usuli
sifatidagi mohiyati shundaki, u talabalarda do„stona, sog„lom raqobat, kuchlilarga
tenglashishga intilish ruhini tarbiyalaydi. Ayniqsa reyting tizimi bunga yordam beradi.
Musobaqa usuli jismoniy tarbiya mashg„ulotlariga qiziqishni rivojlantiradi.
Qat‟iy reglamentashtirilgan mashqlar usuli.
Mashqlarni
qat‟iy
reglamentlashtirish
jismoniy
sog„lomlashtirish
mashg„ulotlarida eksperiment o„tkazish jarayoning asosiy uslubiy yo„nalishidir. SHu
yo„nalishdagi usullarni qo„llash jismoniy rivojlanish, gavda tuzilishiga ijobiy ta‟sir
etuvchi kuch imkoniyatlarini rivojlantirishga yordam beradi: yugurish, yurish orqali
yurak-qon tizimi ishini yaxshilaydi.
So„z orqali ta‟sir ko„rsatish usuli.
So„z orqali ta‟sir ko„rsatish usullari o„z vazifasiga ko„ra quyidagi shartli
guruhlarga bo„linadi:
1. Ko„rsatib tushuntirib berish usullari;
2. Komanda, ko„rsatma, buyruq berish usullari;
3. Tahlil etish, maslahat berish, og„zaki baho berish usullari.
So„z orqali ta‟sir ko„rsatishning yana bir usuli-ishontirish haqida alohida to„xtalib
o„tmoqchimiz. Ishontirish, tushuntirishlar, maslahatlar, asosli tavsiyalar vositasida
amalga oshiriladi. Ishontirish jarayoni murakkab bo„lib fan, amaliyot ma‟lumotlariga
suyanadi. Ishonchning shakllanishiga jismoniy mashqlarning sog„lashtiruvchi samarasi
haqidagi turli-tuman, ko„p qirrali yangi omillar ta‟sir ko„rsatadi. Ishontirish san‟ati
yoshlarning individual xususiyatlarini bilish bilan chambarchas bog„liq.
4. SALOMATLIKNING YAXSHILASHNING SAMARALI VOSITALARI.
Jismoniy mashqlar talabaning nafas olish orgonlariga va ruhiy holatiga yaxshi
ta‟sir ko„rsatadi. Mushaklar muntazam xarakatlantirib turilmasa insonning markaziy
asab tizimi ijobiy zaryadlardan mahrum bo„ladi. Sustlashgan hayotiy tonus, tushkunlik
holati jahldorlik va o„zini qo„lda tutib turolmaslik reaksiyalari bilan tutashib ketadi.
Jismoniy mashqlar talabaning nafaqat jismoniy, balki ruhiy holatiga ham ijobiy ta‟sir
etadi, bu esa, o„z navbatida, ta‟lim-tarbiyaviy va sog„lomlashtirish jara-yoni
samaradorligini oshiradi. Inson organizmi rivojlanishining qabul qiluvchi davri
talabalik yoshida yakunlanadi. Talaba yoshlar bu davrda o„qish, o„rganish, ijtimoiy-
siyosiy faoliyat yuritish uchun katta imkoniyatlarga ega bo„ladilar. Aynan shuning
uchun jismoniy tarbiya va sport salomatlikni mustah-kamlash uchun muhim vosita
komil insonni tarbiyalash uchun tabiiy va biologik asos hisoblanadi, o„qish, fan bilan
shug„ullanish va kasb egallashga bevosita yordam beradi.
Jismoniy mashqlar inson organlari va tizimlari faoliyatiga ijobiy ta‟sir etuvchi
turli siljishlarni keltirib chiqaradi. Jismoniy mashqlar zamirida mushak qisqarishlari
yotadi, mushaklar inson vaznining 3-4 qismini tashkil etadi. Mushaklar qisqarishi
energiyasi ishlayotgan mushakka kislorod va turli oziqlantiruvchi moddalar oqimining
ko„payishi hisobiga hosil bo„ladi, ayni paytda yurak va o„pka faoliyati yaxshilanadi.
Ishlab turgan mushakda ko„plab mayda kapillyar qon tomirlar paydo bo„ladi.
SHunday qilib, mushaklar rivojlanishida oziqlanish sharoiti yaxshilanadi,
umumiy qon aylanishi engillashadi. Talabalik davrida qon aylanishi, yosh bolanikiga
nisbatan sustroq bo„ladi. Qon aylanishini jadallashtirish uchun yurak ishlashini
faollashtirish kerak. YUrak faoliyati, o„z navbatida, mushaklar ishi ta‟sirida
32
yaxshilanadi. Mushaklar qisqarganda qon venalar orqali yurak tomon xarakatlanadi,
bo„shashi chog„ida esa kapillyarlardan venaga oqadi.
Tinchlik, xarakatsizlik etarlicha xarakatlarning bajarilmasligi yurakka salbiy ta‟sir
ko„rsatadi va turli kasalliklarga sabab bo„ladi.
Sog„lomlashtirishning samarali vositalarini aniqlash uchun jismoniy rivojlanish,
gavda tuzilishi, jismoniy va funksional tayyorlik ko„rsatkichlarining korrelyasion
tobeligi belgilangan. Harakat sifatlari, jismoniy rivojlanish, gavda tuzilishi, jismoniy
ahvol ko„rsatkichlarning darajasini baholash bo„yicha tadqiqotlar qizlarda 36,
yigitlarda 47 testlar bo„yicha o„tkazildi.
Bunday yondashuv, ya‟ni, talabalarni jismonan etiltirish uchun ilmiy asoslangan
mashqlarni aniqlash sog„lomlashtirish profilaktika ishini samarali rejalashtirish,
sog„lomlashtirish jarayonini jadallashtiruv maqsadiga muvofiq vositalarni tanlash
imkonini beradi.
Ma‟lumki, qizlarda bo„y va og„irlik ko„rsatkichlari (r-0,9), o„pkaning hayotiy
sig„imi va bo„yin aylanasi, bilak dinamometriyasi va tananing yog„ og„irligi o„rtasida
katta tobelik aniqlangan. Yigitlarda esa bo„y va og„irlik, bilak dinamometriyasi va tana
kuchi(r-0,9) o„rtasida katta tobelik mavjud.
Yigitlar va qizlarning gavda tuzilishi va jismoniy rivojlanishi o„rtasida funksional
tobelik aniqlangan bo„lib, ular aloqaning uncha katta bo„lmagan sonini tashkil etadi.
Gavda tuzilishi, jismoniy rivojlanishni yaxshilash talabalarni jismoniy etiltirishning
asosiy shartlaridan biri bo„lib unga sog„lomlashtirish jarayonida kuchni rivojlantirishga
yo„naltirilgan maxsus mashqlardan muntazam foydalanish yo„li bilan erishiladi. Gavda
tuzilishini rivojlantirish umurtqa pog„onani normal ishlashini ta‟minlovchi qomatni
yaxshilash imkonini beradi.
Talabaning tipologik xususiyatlari ko„rsatkichlarining korrelyasion tobeligi asab
jarayonlarining uyg„onish va harakatchanligi o„rtasida ancha katta (r-0,6) tobelik
borligini aniqladi.
Asab jarayonlarining uyg„onish va harakatchanligi kuchi yuqori bo„lgan talabalar
yaxshi jismoniy tayyorgarlikka ega bo„ladi. Ularga harakat faolligi yuqori bo„lgan va
holat tez-tez o„zgarib turadigan jismoniy mashqlar tavsiya etiladi. Asab jarayonlarining
uyg„onish va harakatchanligi kuchi past va tormozlanish kuchi esa yuqori bo„lgan
talabalarga bir me‟erdagi tezlikni talab qiluvchi mashqlar to„g„ri keladi. Ko„p sonli
mushaklar ishtirok etgan, harakat faolligi yuqori bo„lgan mashqlar yurak - qon tizimi
faoliyatini yaxshilashga yordam beradi.
Aniqlangan tobeliklar talabalar valeologik tarbiyasi jarayonida qo„llaniladigan
jismoniy mashqlarn tanlashda hisobga olinadigan, ilmiy asoslangan talablarni shlab
chiqish imkonini beradi. Bu esa o„quv jarayonining samaradorligini ta‟minlaydi.
Turli jinsdagi qon aylanishining doimiy indeksi va qon aylanishi indeksi o„rtasida
yuqori bog„liqlik (r-0,9) borligini aniqlash imkonini berdi, vaholanki qon aylanishi
ko„paysa qon aylanishi va moddalar almashinuvi yaxshilanadi. Ayni paytda qon
aylanishi indeksi va tomirlarning periferik qarshiligi o„rtasida yuqori salbiy bog„liqlik
(r-0,9) mavjud. Harakat faolligi mushaklarning qisqartiruvchi va nasosli funksiyasini
kattalashtiradi, bu esa vena qonini yurak tomon yurishini ta‟minlaydi, tomirlarning
periferik qarshiligini kamaytiradi yurak-qon tizimi funksiyasi samaradorligini oshiradi.
33
Mushak tizimining ma‟lum morfofunksional holati muhim hayotiy zaruratdir,
uning darajasi esa mushaklar kuchining ko„rsatkichlarida aks ettiradi. Bundan kelib
chiqadiki, salomatlik uchun mushak tizimining ma‟lum darajasi zarur ekan. Amaliy
mashg„ulotlarda harakat faolligining oshirilishi, yuqori elka aylanasi, qorin pressi
mushaklarini mustahkamlovchi vositalarni jismoniy mashqlar tarkibiga kiritish,
ularning tonusini ko„tarish qomatni yaxshilash, qomat buzilishlari oldini olish
harakatlanuvchi va ichki organlar faoliyatini yaxshilaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
