Самарканддаги Улугбек мадрасаси ва обсерваторияси

Тарихимиздан маълумки Мирзо Улуғбек 1409 йилда тахтга келиб шаҳарни янада ободонлаштирилиши Мовароуннаҳрнинг илмий ва маданий маркази бўлиб қолишини таъминлади. У математика, астрономия фанининг энг илғор олимларини Самарқандга чорлади, расадхона қуришга фармон берди. 1424-1428 йиллар мобайнида Самарқанднинг шимолида Обираҳмат ариғи бўйидаги Кўҳак тепалиги бағрида жаҳонга машҳур расадхона қурилди. Бунгача фалакиётни кузатув илмий ишлари 1417-1420 йилларда қурилган (ҳозирги Регистон майдонидаги) Улуғбек мадрасасида олиб борилган.

• Тарихимиздан маълумки Мирзо Улуғбек 1409 йилда тахтга келиб шаҳарни янада ободонлаштирилиши Мовароуннаҳрнинг илмий ва маданий маркази бўлиб қолишини таъминлади. У математика, астрономия фанининг энг илғор олимларини Самарқандга чорлади, расадхона қуришга фармон берди. 1424-1428 йиллар мобайнида Самарқанднинг шимолида Обираҳмат ариғи бўйидаги Кўҳак тепалиги бағрида жаҳонга машҳур расадхона қурилди. Бунгача фалакиётни кузатув илмий ишлари 1417-1420 йилларда қурилган (ҳозирги Регистон майдонидаги) Улуғбек мадрасасида олиб борилган.

Бу жой дунё астрономия мактабининг ривожини таъминлашга хизмат қилган маскан ҳисобланади. Обсерватория силиндр шаклида уч қаватли, баландлиги 30,4 метрдан иборат ўлкан бино бўлиб, унда радиуси 40,2 метрли гигант секстант (баъзи манбаларга кўра квадрант) бўлган. Секстантнинг жанубий қисми йер остида жойлашган бўлиб, қолган қисми шимол томонда йер сатҳидан 30 метр баланд бўлган.

• Бу жой дунё астрономия мактабининг ривожини таъминлашга хизмат қилган маскан ҳисобланади. Обсерватория силиндр шаклида уч қаватли, баландлиги 30,4 метрдан иборат ўлкан бино бўлиб, унда радиуси 40,2 метрли гигант секстант (баъзи манбаларга кўра квадрант) бўлган. Секстантнинг жанубий қисми йер остида жойлашган бўлиб, қолган қисми шимол томонда йер сатҳидан 30 метр баланд бўлган.

В. Л. Вяткин томонидан расадхона секстантининг қазиш жараёни

• Мирзо Улуғбекнинг вафотидан кейин унинг илмий ишлари бир неча вақт давом этиб, кейинчалик расадхона вайронага айланган. Ҳатто расадхонанинг жойини аниқлашни имкони мушкул масала эди. 1908 йилда Самарқандлик ўлкашунос олим, археолог В. Л. Вяткин (ҳалқ орасида Воси ака номини олган) Самарқандлик олим Абу Саъид Маҳзум билан ҳамкорликда Бобур Мирзонинг «Бобурнома» ва Абу Тоҳир хожанинг «Самария» номли тарихий асари ҳамда вақфнома хужжатидаги маълумотларга асосланиб, расадхонанинг жойлашган жойини аниқлашга мувофиқ бўлдилар. 1908-1909 йилларда қазиш ишлари олиб борилди, бу эса бутун дунё олимларининг диққат-эътиборини ўзига жалб этди. Қояни ўйиб қилинган чуқурликда мармардан ясалган иккита параллел ёй, меридиан радиуси 41 м га тенг бўлган жуда катта квадрат(қурилма)нинг бир бўлаги топилди.

В. Л. Вяткин – Мирзо Улуғбек расадхонаси қолдиқларини ўрганишни бошлаган, Самарқанд ўлкашуноси ва археологи