|
G‟anchkorlik san‟atining rivojlanish bosqichlari.
Qadimiy san‘at turlaridan biri ganchkorlik o‘z jozibasini dunyo
me‘morchiligida, shu jumladan O‘rta Osiyo, Eron, Turkiya, Afg‘oniston, Arabiston
va boshqa Sharq mamlakatlari me‘morchiligida namoyon bo‘lib kelmoqda. O‘ziga
xos kompozitsion yechimi, badiiyligi va ishlanish uslubi bilan O‘rta Osiyoda
yaratilgan asarlar boshqalaridan farq qiladi.
Ganch o‘ymakorligi san‘ati asrlar davomida o‘ziga xos uslub bilan
rivojlanib keldi. Amaliy bezak san‘atining mazkur turini rivojlanish jarayonini
kuzatib, o‘rganib chiqadigan bo‘lsak har davrda bir-biridan mutlaqo farq qiladigan
shakl va ko‘rinishlarda namoyon bo‘lganligi e‘tiborga loyiqdir.
Qadimgi ganch o‘ymakorligi hajmiy bo‘lib, realistic uslubda ishlangan
bo‘lib, odamlar, qushlar, hayvonlar tasviri tushirilgan. Eramizning birinchi
asrlaridayoq ajdodlarimiz ganchni ajoyib xususiyatlaridan foydalanib, qal‘alar,
karvonsaroy va boshqa joylarni bezaganlar. Janglar oqibatida hashamatli binolar
vayronaga aylanib, faqat qoldiqlari bizgacha yetib kelgan.
Tuproqqal‘aning serhasham saroy mehmonxonalari (III asr) ganch
o‘ymakorligi bilan bezatilgan. Eng ahamiyatli III-IV asrlarda ishlangan ganch
25
o‘ymakorligi namunasi (Varaxsha) topilgan bo‘lib, unda o‘simliksimon,
xandasaviy (geometrik) shakldagi naqshlar tushurilgan. Ayniqsa, gorel‘efda
ishlangan baliq tasviri o‘z davri ganch o‘ymakorligi uslubining o‘ziga xosligini
namoyon etadi.
Varaxsha (VII-VIII asrlar) topilmalarida qushlar, hayvonlar, baliqlarni,
o‘simliksimon va geometrik shakllarni o‘yma namunalarini ko‘rish mumkin.
Buxorodagi
Ismoil
Somoniylar
maqbarasida ganch o‘ymakorligi
namunalarida to‘lqinsimon ishlangan naqshlar topilgan. Unda naqshning islimi turi
ko‘p ishlatilgan.
Naqqoshlik, yog‘och, tosh va ganch o‘ymakorligi X-XI asrlarda yanada
rivojlandi. Bu davrda murakkab abstrakt tasvirdagi naqshlar paydo bo‘ldi. Ganch
o‘ymakorligi binolarning ichki (inter‘yer) van am tegmaydigan tashqi (ekster‘yer)
qismida ham qollanilgan. Hatto o‘ymakorlik elementlari ishtirokisiz g‘isht, har xil
geometric shakllarda naqshsimon qilib terilishi o‘ziga xos uslubda bo‘lib, betakror
joziba namoyon etgan. Yuqorida qayd etigan Somoniylar maqbarasi ana shunday
noyob yodgorlik namunasi hisoblanadi.
Afrosiyobda arxeologik qazishmalar natijasida X-XI asrlarda ishlangan
saroylarning qildiqlari topilgan. Izora (panel) ganchida geometric va o‘simliksimon
naqshlar chuqur o‘yma uslubida ishlangan naqshning o‘yma chuqurligi 2-3
santimetrgacha borgan. Ganch devorga qalin suvalib, naqsh tasviri devorning
sirtiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri chizilib o‘yilgan. Binolarning tashqi qismiga esa quyma
asosida ganch ishlari bajarilgan.
Ganch o‘ymakorligida murakkab naqshlardagi o‘simlik va hayvonlarning
soddalashtirilgan tasvirlarini tushurib ishlatilishi III asrda paydo bo‘ldi. Bino tashqi
qismiga namoyon, ustun va peshtoqlariga ganch o‘ymakorligi kompozitsiyalari
ishlangan. Ganchkorlik san‘ati ayniqsa Movorounnahrda rivojlangan bo‘lib,
me‘morchilikning asosiy bezagi darajasiga ko‘tarilgan.
Ganch o‘ymakorligi san‘atining yuksak rivojini Termiz maqbaralari
namunalarida ko‘rish mumkin. XII asrda muqarnas(stalaktita)lar yuzaga kelib
26
ko‘pgina binolarda qo‘llanila boshlandi. Muqarnaslar bino ichkarisida taxmon va
boshqa joylarni bezashda ishlatilishi e‘tiborga molikdir.
Ganchkorlik san‘ati VIII asrda yanada yuksaldi. Bu Afrosiyobda topilgan
ajoyib ganch o‘ymakorligi ishlarida namoyon bo‘ladi. Binolar ichki qismlarini
ganchkorlik san‘ati bilan bezashning XIV-XVIII asrlarda o‘ziga xos kompozitsion
yechimlari mavjud. Bu davrlarda yangicha naqsh turlari yaratilib, binolarda ganch
o‘ymakorligi, uzviy bog‘langan koshinlar va toshdan yasalgan bezaklar keng
ishlatila boshlandi.
XVIII asr oxiri XX asrning boshlari ganchkorlik rivojining o‘ziga xos davri
bo‘lib, uslub va texnikasi ancha murakkablashdi. Ganchkorlikda rang uygunligi
o‘ziga xos joziba kasb etdi. Bezaklarning hamma turlariga xos aniq kompozitsion
qonunlar ishlab chiqildi. Buxoro, Samarqand, Toshkent, Farg‘ona, Marg‘ilon,
Namangan, Qo‘qon va Xiva ganchkorlik maktablari o‘ziga xosligi bilan shakllandi.
Ganch o‘ymakorligi texnikasining mukammalligi yuksak darajaga ko‘tarildi.
Yaxlit ko‘rinishli Marg‘ilon guldor bezaklari, Toshkentniki qat‘iy va aniq ritm
asosida tuzilganligi, Xivaning dinamik o‘ma naqshlari o‘ziga xos spiralsimonligi
bilan ajralib turadi.
Buxoroda amir Ahmad tomonidan Sitorai Moxi-Xosa (1913-1914yy)
qurildi. Oq uy mehmonxomasi ichki qismida oyna zaminida bajargan ganch
o‘ymakorligi o‘zining nozikligi, jimjimador qilib bezatilganligi bilan kishini
hayratga soladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
