Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Танаффусларга қўйилган гигиеник талаблар.
Дарслар ўртасидаги тана-
ффуслар ўқув куни давомида ўқувчиларнинг дам олиши учун мўлжалланган. 
Дам олиш физиологларнинг маълумотларига қараганда икки босқичдан иборат 

---

49 
бўлади. Пасайган иш қобилиятини аслига келтириш ва асл ҳолатни мустаҳ-
камлашдан иборат. Дам олиш фақат биринчи босқич билан чекланадиган бўлса, 
у кўнгилдагидек натижани бермайди. Организмга ҳатто арзимас даражада 
бўлса ҳам, яна бир зўр келиши одамни дарров чарчатиб, илгаригидан ҳам 
баттарроқ толиқтириб қўяди. 
10 дақиқали танаффус дарсдан кейинги чарчоқни боса олиши кўп йиллик 
кузатувларда тажриба йўли билан аниқланган. 2- ёки 3-дарсдан кейинги катта 
танаффус 30 дақиқа давом этиши керак. Маҳаллий шароитларга қараб, 2- ва 3-
дарслардан кейин 20 дақиқа давом этадиган иккита катта танаффус бўлиши 
мумкин. 
Шуниси ҳам борки, кун бўйи ўқиладиган мактабларда танаффусларнинг 
муддатини кўпинча 5 дақиқага қисқартиришади. Бу мутлақо нотўғри, чунки 5 
дақиқали танаффусда ўқувчи етарлича дам ололмайди, бунда дам олиш 
биринчи босқич билан чегараланади. Дарслар охирида ўқувчининг кўп чарчаши 
ва кам самара беришини ҳисобга олиб, икки сменали мактабларнинг иккинчи 
сменадаги 5-6 дарсларини ва шу мактабнинг биринчи сменадаги 6-дарсларини 
35 дақиқагача камайтириб, катта танаффус муддатини 30 дақиқа қилиб 
белгилаш зарур. 
Катта танаффусда ўқувчиларнинг овқатланишини ташкил этиш учун ҳам 
фойдаланилади. 30 дақиқа ичида мактабдаги ҳамма ўқувчиларни овқат-
лантириш қийин. Шу муносабат билан мактабда нонуштани икки марта, кичик 
ёшдаги ўқувчилар учун ўқув кунининг ўртасида, яъни иккинчи танаффусдан 
кейин ва катта ёшдаги ўқувчилар учун учинчи танаффусдан кейин берган 
маъқул. 20 дақиқали иккита танаффус қилинадиган бўлса бу вазифани ҳал 
қилиш осон. Танаффус ҳаракат қатламига эрк бериб, тўпланиб қолган қувватни 
ташқарига чиқариб юборади, болаларга улар учун табиий бўлган ҳаракат 
фаоллигини юзага чиқариш учун имконият туғилади. Ўқувчилар дарс пайтида 
фақат дарс оғирлигидан эмас, балки узоқ вақт бир ҳолатда ўтиришдан чарчай-
дилар, танафусларда фаол дам олиш болаларнинг ишчанлик фаолиятини 
оширади. Аммо танафусда хаддан ташқари серҳаракат ва шовқин суронли 
ўйинлар ўйнамаслик керак. Бундай ўйинлардан кейин болалар синфга чарчаб 
қайтадилар ва улар узоқ вақт диққатини тўплай олмайдилар. Шунингдек, 
бадиий адабиёт ўқиш, шахмат шашка ўйнаш мумкин эмас. 
Ўқув машғулотларини уйда ташкил этишга қўйиладиган асосий гигиена 
талабларидан бири бу машғулотларнинг кундалик муддатига риоя қилишдир. 
Махсус текширишлар шуни кўрсатадики, уй вазифалари 1 синфда 30-40 дақиқа, 
2 синфда 1 соат, 3-4синфда 1,5 соат, 5-6 синфларда 2 соат, 7-8 синфларда 2,5 
соат, 9-11 синфларда кўпи билан 3 соат давом этиши мумкин.