Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Ривожланишнинг узлуксизлиги.
Ўсиш ва ривожланиш жараёнлари 
узлуксиз содир бўлиши аниқланган ва у организмнинг ўзгаришларида, яъни 
унинг янгиланишида, янги ҳужайраларнинг пайдо бўлишида, функцияларнинг 
ва фаолият турларининг мураккаблашишида ҳамда такомиллашишида намоён 
бўлади. Юришнинг бошланиши ва моториканинг кейинги ривожланиши, 
биринчи сўзлар ва нутқ функциясининг кейинчалик ривожланиши, жинсий 
балоғатга этиш даврида боланинг ўспиринга айланиши, марказий асаб тизи-
мининг ва биринчи галда бош мия пўстлоғининг узлуксиз ривожланиши ҳамда 
рефлектор фаолиятининг мураккаблашуви-ривожланишнинг бу босқичлари 
организмдаги кўп қиррали ва турли хилдаги узлуксиз ўзгаришларнинг бир 
қисминигина ташкил қилади. Бунда барча аъзолар ва тўқималарнинг 
ривожланиши уларнинг функционал жиҳатдан такомиллашуви билан бир 
вақтда содир бўлади. 
Узлуксиз ривожланиш қарилик чоғида ҳам кузатилади ва у инволюцион 
тавсифга эга. Қарилик чоғида организмда содир бўладиган ўзгаришлар жуда 
мураккаб ва ушбу муаммо буюк алломаларни жуда қадимдан ўзига жалб 

---

31 
қилганлигига қарамасдан ҳали этарлича ўрганилгани йўқ. 
Ривожланишнинг индивидуаллигини
боланинг ақлий ривожланиши 
мисолида кўриш мумкин. Бунга айрим ҳолларда боланинг ақлий жиҳатдан 
орқада қолиши бўлса, бошқа ҳолларда шахснинг нисбатан тез ўзиб кетиши 
сабаб бўлади. Биринчи ҳолда бу хусусиятнинг устунлиги кичик мактаб ёшидаги 
болаларга хос бўлса, бошқа ҳолатда ўқитувчининг дарс бериш маҳоратига ҳам 
боғлиқдир. Иккинчи ҳолатда ўқувчи ўз синфдошларидан ўзиб кетган ҳолда, у 
мустақил бўлишга ва ўзбилармонликка берилиб, ўқитувчига ҳам бўйсунмай 
қолади. Шунинг учун болаларни нисбатан ўзиб кетишига нисбий муносабатда 
бўлиш керак. Болаларни индивидуал ўсиш ва ривожланишини эътиборга 
олмасдан туриб таълим-тарбия ишларини амалга ошириш мумкин эмас. 
Болаларнинг ёшларига нисбатан ақлий камол топиши уларнинг шахсий қоби-
лиятига ва атроф-муҳит шароитига ҳам боғлиқдир. Уларнинг ақлий ва пси-
хологик ривожланиши болалараи ўраб турган муҳитга ва ўқув-тарбиявий 
ишларга ҳам боғлиқдир. Шуни йодда тутиш керакки, болаларни нисбатан бир 
неча йил бир хил шароитда яшаши уларнинг шахсий ўсиш суратига таъсир 
этади. Шу билан бирга кичик мактаб ёшидаги болалар ўртасида ўта қоби-
лиятлилари ҳам учраб туради. Буларни «вундэркинд»лар (немис тилида сеҳрли 
болалар) дейилади. Кўпгина атоқли кишиларнинг ёшлигиданоқ катта қоби-
лиятга эга бўлганликлари бизга маълум. Жумладан, буюк алломаларимиздан 
Абу Райҳон Беруний, Алишер Навоий ва Абу Али ибн Синоларни мисол 
келтиришимиз мумкин. Абу Али ибн Сино 16-17 ёшиданоқ машҳур табиб-
ҳакун бўлиб танилган. Дунёнинг биринчи вундэркинди деб италия ёзувчиси 
Торквато Тассо эълон қилинган. У 13 ёшида Балон унивэрситети талабаси 
бўлган. Виктор Гюго эса 12 ёшида Франция Академиясининг рағбатномасини 
олган. Яна буюк композитор Моцартни мисол қилишимиз мумкин. У 4 ёшида 
мусиқа ёзган. Ҳозирги даврда бундай болаларга мамлакатимизда катта эътибор 
берилмоқда. Улар учун махсус лицей ва гимназиялар ташкил этилган. 
Болаларнинг жисмоний, ақлий ва жинсий жиҳатдан ривожланишида юқо-
рида айтиб ўтилганидек, ирсий факторлар билан бир қаторда турмуш шароити, 
мактаб ва лицейдаги меҳнат фаолияти, жисмоний машқлар, касалликлар билан 
оғригани муҳим аҳамиятга эга. 
Бундан ташқари, об-ҳаво шароити, иқлим шароити, қуёш радиацияси ҳам 
уларнинг ўсиши ва ривожланишига катта таъсир кўрсатади. Болалар ёз фаслида 
(июл-август) хусусан тез ўсади. Агар бола кичиклигидан мунтазам равишда 
жисмоний машқлар ва спорт билан шуғулланса у соғ-саломат ўсади, унинг 
органлари уйғун ривожланади. (Масалан, бола нафас органларининг 
такомиллашуви юрак-қон томир тизимининг ривожланишига ижобий таъсир 
кўрсатади.)