Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Нотекис ривожланиш ёки гетерохрония
. Организмнинг нормал ҳолатида 
ўсиш ва ривожланиш бир-бири билан жуда яқин алоқада ва ҳамкорликда бўлса 
ҳам, улар бир вақтда ва бир хил жадалликда содир бўлмайди, чунки бирон-бир 
аъзо массасининг катталашиши уни бир вақтда функционал жиҳатдан 
такомиллашувини билдирмайди. Онтогенезда биринчи навбатда, онтогенезнинг 
ушбу босқичида ёки яқин келажагида организмни яшаши учун зарур бўлган 
аъзо ва тизимларнинг ривожланиш тезлиги ўзгаради. Ушбу босқичда зарур 
бўлмаган функционал тизимларнинг ривожланиши эса, аксинча орқада қолади. 
Гетерохронияга мисоллардан айримларини кўриб чиқамиз. Гўдакни 
туғилган моментда яшашини таъминлаш учун, онтогенезнинг биринчи 
босқичида ҳаёт учун муҳим аҳамиятга эга бўлган функционал тизимлари унинг 

---

29 
эмбриогенез жараёнида олдиндан этилади. Бунга, гўдакнинг сут эмиш, 
йўталиш, кўзини очиб-юмиш ва шу каби уни овқатланиши. муҳитнинг зарарли 
таъсирларидан ҳимояланиш функцияларини таъминловчи рефлекслари киради. 
Ушбу рефлексларнинг биологик фаоллиги муҳимдир. Агар чақалоқ туғилган 
вақтда, унинг сўриш функционал тизими этилмаган бўлса (бола муддатидан 
анча илгари туғилган ҳолатда юзага келади) унда сўриш рефлексини чиқариш 
учун чоралар кўриш зарурати келиб чиқади. Аксириш, йўталиш ва кўзни очиб-
юмиш рефлекслари ёрдамида гўдакнинг нафас йўллари ҳамда кўз соққасидаги 
унинг ҳаёти учун хавфли ҳолатни юзага келтириши мумкин бўлган заррачалар 
ва чанглар чиқариб юборилади. Туғилиш вақтида этилмаган ёки тўлиқ этил-
маган функционал тизимлар мавжуд. Гўдак калласи терисида асаб охирларига 
эга бўлган учламчи асаб, туғилиш вақтида ўзига хос бўлган функцияларни 
бажаришга тузилмавий ва функционал жиҳатдан тайёр бўлмас экан. Буйрак 
иннервациясида гетерохрония, симпатик иннервациянинг етилишини, илгари-
лаб кетиши кўринишида намоён бўлади, парасимпатик иннервация (адашган 
асаб) эса, фақатгина 15-16 ёшга келиб юрак фаолиятини бошқаришда тўлиқ 
қатнаша бошлайди. 
Одам ривожланишининг узлуксиз жараёнида бундай гетерохон етилиши ва 
функционал тизимларнинг алмашиши узоқ муддатли филогенэз ва онтогенез 
ҳамда эволюцион қайта ўзгаришларда мослашишнинг прогрэссив шаклларини 
наслий мустаҳкамланиши оқибати ҳисобланади. 
П.К.Анохиннинг фикри бўйича, туғилиш вақтига келиб, тўлақонли функционал 
тизим қуйидаги бўғинларга эга бўлиши керак: бола организмида бўладиган 
ўзига хос таъсирларни қабул қила олиш қобилятига эга бўлган рецептор 
аппаратлар; асаб тизимининг ўтказувчи қисмлари; марказий нейронлараро 
алоқалар; периферик ишчи аппаратлар ва қайтар аффэрэнт ахборотни 
таъминловчи аффэрэнт аппаратлар бирлиги. Тузилмавий ривожланишнинг 
гетерохон жараёнлари тизим ичида ҳам (яъни битта функционал тизим 
доирасида), тизимлараро (яни алоҳида тузилмавий ҳосилалар организмнинг 
постнатол ривожланишининг турли даврларида унга зарур бўлганда) ҳам 
бўлиши мумкин.