Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Yetkazilgan o`ramlar soni 
Umumiy tashish tannarxi, $ 
50 
2400 
100 
3300 
75 
2700 
60 
2700 
90 
3150 
125 
3750 
Talab qilinadi: 
a)
Yuqori va quyi usuli orqali tashish harajatlari tarkibidagi o`zgarmas va o`zgaruvchan harajatlarni 
hisoblash 
b)
Harajatlar formulasiga asoslangan holda, 70 ta o`ram vazani tashishning umumiy harajatlarini 
baholang. 
JAVOB: 
a)
 
O`zgarish darajasi=(3750$-2400$)/(125-50)=1350$/75=18$ har o`ram uchun
 
O`zgarmas harajat=3750$-$(18x125)=$3750-$2250=$1500 
b)
 
70 o`ram vazani tashish umumiy harajatlari=$1500+$(18x70)=$1500+$1260=$2760
 
 
8.Taqsimot va (tracing) ta`qib qilinishiga ko`ra harajat(tannarx) ning tasniflanishi 
Bu uslubga asoslangan holda, harajatlar 2 turga bo`linadi, bular, bavosita harajatlar va bilvosita harajatlar. 
Bu tasniflanish harajatlar qanday qilib (traced) ta`qib qilinishiga asoslangan. Bevosita harajatlar to`g`ridan 
to`gri tadbirkorlik faoliyatiga yo`naltiriladigan harajatlar hisoblanadi, masalan, bevosita materiallar yoki 
bevosita mehnat harajatlari mahsulot yoki xizmatlarni yaratishga sarflanadi, umumiy mehnat soatlari 
singari. Bevosita materiallar va bevosita mehnat harajatlari yo`naltirilishiga ko`ra harajatlarning 
tasniflanishiga misol bo`la oladi. Bilvosita harajatlar tadbirkorlik faoliyatining guruh yoki to`dalari orasida 
taqsimlanadigan harajatlar guruhidir. Masalan, maishiy xizmat harajatlari va savdo boshqaruvchilarining 
ish haqilari mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko`rsatishga oid bo`lgan bilvosita harajatlarega 
kiritiladi. Bilvosita harajatlar 11.Bo`limda muhokama qilingan harajatlar qayta taqsimlanishiga muhtoj. 
Ahamiyatli va ahamiyatsiz harajatlar 
Harajat guruhlarning bir yoki bir qancha yondashuvlariga qarab tasniflanishi mumkin, masalan, bevosita 
materiallar harajatlari (xom-ashyolar) va bevosita mehnat harajatlari ishlab chiqarish harajatlari 
(funksiyalariga ko`ra tasnifi), o`zgaruvchan harajat (xarakteriga ko`ra tasnifi) va bevostia harajat 
25
Wan Madznah Wan Ibrahim va Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 2014; 
197-198 bet. 

---

173 
(yo`naltirilishi va taqsimlanishiga ko`ra tasnifi) kabi tasniflanishi mumkin. Harajat ahamiyatli va 
ahamiyatsiz harajatlarga guruhlanishi mumkin.
26
Harajatylarning yana bir tasniflanishi bu ahamiyatli va o`rinsiz harajatlar. Ahamiyatli harajatlar bu 
kelajak harajatlari bo`lib, biridan boshqa muqobiliga qarab o`zgradi va qaror qabul qilishning asosi bo`lib 
xizmat qiladi. Ahamiyatsiz harajatlar muqobillikda o`zgarmaydi va qaror qabul qilishda ahamiyat 
berilmaydi. Keling, zavod tomat pastasi va chilli sausini ishlab chiqaradi. Bu zavodning haftasiga 12000 
idish chilli sausini ishlab chiqarishga imkoni bor va ishlab chiqarishni haftasiga 10000 idishdan 11000 
idishga oshirishni maqsad qilgan. Bunday holda, rejadagi ishlab chiqarishni qoplash uchun xom-ashyo 
ham oshirilishi kerak. Bu shuni anglatadiki, chilli uchun harajatlarning oshishi ahamiyatli va zavod 11000 
idishda mahsluot ishlab chiqarishi kerakmi yoki yo`qligida qaror qabul qilishda ahamiyatga olinishi shart.
Ushbu bo`limda yuqorida muhokama qilingan ahamiyatlilik darajasi tamoyili ahamiyatli va 
ahamiyatsiz harajatlar bilan bog`liq. Yuqoridagi misolga bog`liq tarzda, Maydon va mashina kabi ishlab 
chiqarish imkoniyatlari haftasiga 12000 idish mahsulot ahamiyatli darajada ishlab chiqarishga yetadi. Bu 
shundan dalolatki, haftasiga 11000 idish yoki 10000 idish bilan kifoyalangan holda ishlab chiqarishda 
maydon va mashinlarni hisobga olishga to`g`ri kelmaydi, chunki ular allaqchon bor. Shuning uchun, 
zavodning maydon va abob-uskunalar harajatlari ahamiyatsiz harajat chunki, shu bir xil imkoniyat 
haftasiga 12000 idishda chilli sausini ishlab chiqarishga ham yetadi. 
Ahamiyatsiz harajat tamoyili cho`kish harajatlariga bog`liq. Yuqoridagi na`munalarda, cho`kish 
harajatlari haftasiga 12000 idish chilli sausini ishlab chiqaradigan har bir uskunaga to`g`ri keladigan 
harajat hioblanadi, chunki bu harajatlar optimum imkoniyatlaridan pastroq imkoniyat bilan ishlasa qoplab 
bo`lmaydi. Tadbirkorlik bir muqobilni tanlasa, boshqa tanlovlardan voz kechishga to`g`ri keladi va bu 
imkoniyat harajatlari deyiladi. Bu tadbirkorlikning voz kechishi va rad qilishi kerak bo`ladigan foydadir. 
Masalan, ko`proq chilli xom-ashyosini sotib olish (10000dan 11000 idishga) ishlab chiqarishni oshirish 
uchun ko`proq pul kerak bo`ladi. Shuning sababdan, zavod boshq aturdagi xom-ashyolarni masalan, yangi 
pomidor va tomat sausini sotib olishga qurbi yetmaydi. Shuning uchun, ko`proq chili sotib olish muqobil 
harajatlari voz kechilishi kerak bo`lgan yangi pomidorlarning qiymatiga teng bo`ladi.