Самарқанд қишлоқ ХЎжалик институти ветеринария факултети

қон 
айланиши
дейилади. Қон томирлари эластиклик хусусиятига эга бўлиб, 
аортадан, артерия, артериолалар, капиллярлар, венулалар вена ва ковак 
веналардан иборат. Қон томирларида қон узулуксиз тўхтовсиз ҳаракат қилиб 
туради, лекин қон томирларига қон юракдан ҳамма вақт ҳам чиқмайди. (Биз 
юрак фаолиятини ўрганганимизда юракдан қон систола вақтида чиқади деган 
эдик яъни бўлиниб-бўлиниб чиқади).
Демак, қон томирларида қоннинг узлуксиз оқишига сабаб нима? 
Суюқликлар найчаларда гидродинамика қонунига кўра ҳаракат қилади. 
(Махсус найчаларда суюқликларни ҳаракатини аҳамияти катта бўлиб, 
систернадан суюқликлар оқиб чиққан пайтда босими баланд ва олислашиб 
борган сари босими пасайиб боргани каби қон томирларида ҳам қон юракдан 
олислашиб бориши билан унинг босими пасайиб боради. Қон ҳам 
суюқликлар сингари босим юқори томондан босим паст томонга қараб оқади. 
Қон томирларида қоннинг ҳаракат қилишини ўрганадиган соҳани 
гемодинамика соҳаси
дейилади. Қон босими юракнинг иши натижасида 
ҳосил бўлади. Юрак қисқарганда яъни унинг систоласи даврида кучли босим 
билан бир порция қонни аортага чиқаради ва қон босим паст томонга қараб 
ҳаракат қилади. Отилиб чиққан қоннинг босим билан ҳаракат қилиши 
натижасида қон олдинга, ѐн томонга ва орқага қараб ҳаракат қилади. 
Натижада олдинга оқаѐтган қон босим юқори томондан босим паст томонга 
ҳаракат қилади: орқага қайтиб оқаѐтган қон ўз йўналишини ўзгартириб 
қайтиб оқади, ѐн томонга урилган қон ҳам ўз қон йўналишини ўзгартириб 
қоннинг узлуксиз оқишини таъминлайди. 
М: милтиқ отилганда бир қисм босим ўқни гилзадан чиқариш учун 
сарфланади, милтиқ тепкиси босилиб, парох партлаб ҳамма томонга бир хил 
босим ҳосил қилади. 
Қон томирларидаги қон босими юракдан узоқлашган сайин пасайиб, 
камайиб боради чунки қон босими юракдан узоқлашган сайин томирлар 
қаршилигини енгишга сарф бўлади. 
Қон аортага отилиб чиққанда 200-250 мм симоб устунига, артерияда 
120 мм симоб устунига тенг, бўлиб 80 мм симоб устунига тенг босим 
томирлар қаршилигини енгишга кетади. Шунинг учун ҳам қон 
томирларининг ҳамма қисмларида босим бир хил бўлмайди. 
Аортада қон босими 200-250 мм симоб устунига тенг бўлса, 
капиллярларда 0,5 мм симоб устунига тенг. Қон босими қоннинг оқиш 
тезлигига тўғри пропорционал, яъни қоннинг босими қанча юқори бўлса қон 
шунча тез оқади ва босим паст бўлса қон секин оқади. Одатда қон босими 
икки хил йўл билан аниқланади: қонли ва қонсиз усул. Қонли усул ҳақикий 
қон босимини аниқлашда ҳайвонга наркоз берилиб ѐки маҳкам боғлаб қон 
томири кесилиб қон томирига найча ўрнатиб симоб манометрга уланади ва 
симоб манометри қон босими кўтарилиб пасайишини кўрсатади. 

---

268 
Кратков қонсиз усул билан қон босимини ўлчашни тавсия қилган ва 
ҳозир кенг қўлланилади. Бунинг учун манометр ѐки сфигмоманометрнинг 
манжети катта ҳайвонларнинг думига, кичик ҳайвонларнинг сонига 
боғланади. (Ҳар бирларингиз тиббий кўрикдан ўтган даврда қон 
босимларингизни билак артерияларингизда аниқлатгансизлар). 
Ҳайвонлардан от, эшак, қорамолларда манжетка дум артериясига, қуѐн, 
қўй, итларда сон артериясига боғланади ва манжеткага қон томиридан қон 
ўтмай қолгунга қадар ҳаво юборилади, яъни томир қисилади сўнгра аста-
секинлик билан манжеткадаги ҳавони чиқарила бошланади. Манжеткадаги 
ҳаво босими қон томирлардаги қоннинг максимал босимига тенг бўлганда 
қон томирларидан қон узилиб-узилиб, бўлиниб-бўлиниб ўта бошлайди, 
чунки систола даврида босим катта бўлганлиги учун қон томирнинг қисилган 
жойидан ўтиб диастола вақтида ўта олмайди. 
Қоннинг бўлиниб-бўлиниб ўтишидан товуш ҳосил бўлади ва бу 
товушни фонендоскоп ѐрдамида эшитса бўлади. Товуш ҳосил бўлгандаги 
манжеткадаги босим қоннинг