Saliqlar ha`m saliqqa tartiw k. Qalenov, S. Ibragimova, A. Prenov

 
2.3. Ja'mi da'ramatlardın’ quramı, ja'mi da'ramatlardan shegirmeler 
 
Salıq  salınatug'in  baza  bolsa,  ja'mi  da'ramat  penen  shegirip  taslanatug'ın 
qa'rejetler 
ortasındag'ı 
ayırma 
sıpatında 
Salıq 
salınatug'ın 
paydanın' 
kemeyttiriliwi esabınan alıng'an jag'dayda esaplap shıg'arılg'an Salıq salınatug'ın 
paydadan kelip shıg'ııp belgilenedı. ( Salıq kodeksinin' 128-statyasi). 
Yuridıkalıq ta'replerdın’ payda salıg'ı boyınsha  Salıqtı tolıq, tuwrı anıqlaw 
(esaplaw)  ushın  olardın’  ja'mi  da'ramatları  quramına  neler  kiriwin  puxta 
u'yrenıwimiz za'ru'r boladı. 
Yuridıkalıq ta'replerdın’ ja'mi da'ramatları quramına to'mendegiler kiredı: 
•
 
 tovarlar (jumıslar, xizmetler) dı satıwdan alınatug'ın da'ramatlar; 
•
 
 basqa da'ramatlar. 
Tovarlardı  (jumıslardı,  xizmetlerdı)  realizatsiya  etıwden,  sol  esaptan 
ja'rdemshi  xizmetler  ta'repinen  realizatsiya  etıwden  qosımsha  qun  salıg'ın  ha'm 
aktsiz salıg'ıin shegirip taslag'an jag'dayda alıng'an tu'sim, tovarlardı (jumıslardı, 
xizmetlerdı) realizatsiya etiwden alınatug'ın da'ramatlar. 
Tovarlardı  realizatsiya  etiwden  alınatug'ın  tu'sim  ju'klep,  jo'netilgen 
tovarlar  qunınan  kelip  shıg'ıp  olardı  tastıyıqlawshı  hu'jjetler  tiykarında 
belgilenedı. 
Basqa da'ramatlarg'a tovarlardı (jumıslardı, xizmetlerdı) islep shıg'arıw ha'm 
realizatsiya  etıw  menen  baylanıslı  bolmag'an  operatsiyalardan  alınatug'ın 
da'ramatlar kiredı. Misalı: 
•
 
 tiykarg'ı  qurallar  ha'm  basqa  menshiktin'  shıg'ıp  ketıwinen  alınatug'ın 
da'ramatlar; 
•
 
 menshikti ijarag'a beriwden alınatug'ın da'ramatlar; 
•
 
 mutqa alıng'an menshik, menshik huquqlar; 
•
 
 inventarizatsiya  na'tiyjesinde  anıqlang'an  artıqsha  tovar  -  materiallıq 
zapaslar; 
•
 
 esap beriw jılında anıqlang'an o'tken jıllardag'ı da'ramatlar; 
•
 
 valyuta esap betindegi kursdag'i unamlı panq; 
•
 
 dividendler ha'm protsentler. 
Salıq  kodeksıne  muwapıq  to'mendegiler  yuridıkalıq  ta'repler  da'ramati 
sıpatında qaralmaydı: 
-  ustav fondına (ustav kapitalına) alıng'an u'lesler; 

---

22 
 
-
 
 satılıp atırg'anı ushın basqa shaxslardan da'slepki haqı ta'rizinde alıng'an 
qarjılar (mu'lk yamasa mu'lk iyesi huquqları); 
-
 
 byudjetden berilgen subsidıyalar; 
-
 
 alıng'an grantlar. 
Ja'mi  da'ramattan  shegirmeler.  Salıq  to'lewshilerdın’  qa'rejetleri  Salıq 
salınbaytug'ın  paydanı  anıqlaw  payıtında  shegirip  taslanadı.  Qa'rejetler 
haqıyqatda  qaysı  Salıq  da'wirinde  a'melge  asırılg'an  bolsa,  sol  da'wirde 
shegiriledı.  Salıq  kodeksıne  muwapıq  (141-statya)  qa'rejetler  shegiriletug'in 
ha'm shegirip taslanbaytug'ın qa'rejetlerge bo'linedı. 
Shegirip  taslanatug'ın  qa'rejetlerge  materiallıq  qa'rejetler,  miynetke  haqı 
ushın to'lew qa'rejetleri, amortizatsiya qa'rejetleri ha'm de Salıq kodeksınin' 145-
statyasında na'zerde tutilg'an basqa qa'rejetler kiredı. 
 Salıq  salınatug'ın  bazag'a  kiritiletug'ın,  yag'nıy  shegirilmeytug'in 
qa'rejetlerge (Salıq Kodeksınin' 147-statyasında na'zerde tutilg'an) to'mendegiler 
kiredı: 
-
 
 xizmet saparlakı ushın qa'rejetler; 
-
 
 ma'mleketlik emes pensiya fondlarına ajıratpalar; 
-
 
 xojalıq basqarıw organin saqlap turıw ushın ajıratpalar;  
-
 
islewshilerdın’  awqatlanıwı,  jol  haqı,  emlenıwı  ushın  ha'm  basqa  da 
sog'an uqsas to'lemler; 
-
 
 islewshilerge to'lenetug'ın materiallıq ja'rdem; 
-
 
 o'ndırıs  penen  baylanıslı  bolmag'an  densawlıqtı  saqlaw  ha'm  dem-alıstı 
sho'lkemlestiriw ilajlarına jumsalatug'ın qa'rejetler; 
-
 
 qorshag'an ortalıqtı pataslag'anı ushın to'lemler.