Sabzavot ekinlarining kelib chiqish makonlari (markazlari)

SABZAVOT EKINLARINING TASHQI MUHIT OMILLARGA MUNOSABATI
VA ULARNI SOZLASH USULLARI.



Sabzavotlarning issiqlik, yorug‘lik, namlik, tuproq va harorat ta’sirida o‘simliklar filogenezidagi o‘zgarishlar. Hosil miqdori, sifati va shakllanish muddati o‘simlik bilan tashqi muhitning murakkab o‘zaro ta’siri natijasidir. Muhitning holatini hisobga olmasdan ekinlardan yuqori, mustahkam hosil ta’minlovchi agrotexnik tadbirlarni ishlab chiqib bo‘lmaydi.
Ma’lumki, o‘simlikning hayotiy omillari 5 ta; harorat, yorug‘lik, namlik, havo va oziq moddalar bo‘lib, ular teng ahamiyatli, almashinmaydi va o‘zaro birgalikda ta’sir etadi. O‘simlik o‘sishi, rivojlanishi va mahsuldorligini belgilashda muayyan sharoitga qarab omillar o‘rni yoki miqdori o‘zgaradi.
Umuman, o‘simlikka ta’sir etuvchi barcha tashqi omillarni 4 guruhga bo‘lish mumkin:
1. Iqlim (issiqlik, yorug‘lik, namlik va havo tarkibi).
2. Tuproq yoki edafik omillar (tuproq fizik holati, tarkibi, undagi nam va elementlar, tuzlar).
3. Biotik omillar (o‘simliklar bilan makro, mikroflora va faunalar o‘zaro ta’sirida vujudga keladigan sharoitlar).
4. Antropogen omillar (inson faoliyati natijasi, ya’ni mehnat qurollar, mashinalar, o‘g‘itlar, zaharli ximikatlar, atrof-muhitning ifloslantirilishi kabilar).
Tashqi sharoitning o‘simliklarga ta’sirini baholashda asosan 3 ta ko‘rsatkichdan foydalaniladi:
1. Talabchanlik (muayyan omilga o‘simlikning zarurat darajasi);
2. Chidamlilik (omilning minimum va maksimum darajalariga o‘simlikning chiday olish qobiliyati);
3. Ta’sirchanlik (omilning o‘zgarish holatiga o‘simlikning tez va kuchli ijobiy moslashishi).
Masalan, tarvuz ekinining issiqqa munosabati yuqori talabchan, past haroratga chidamsiz, yuqori haroratga ta’sirchan ekanligi bilan xarakterlanadi.
Sabzavot ekinlarining tashqi omillarga reaksiyasi (munosabati) o‘simlikning turi, yoshi, navi va irsiyatiga bog‘liq. Masalan, urug‘ bo‘kish fazasining o‘tishi uchun eng avvalo namlik, nishlash uchun harorat, unib chiqish uchun yorug‘lik zarur. Shuning uchun seleksiya, urug‘chilik va agrotexnikaning asosiy vazifasini muayyan sharoitga mos navlar yaratish, ularning chidamligini oshiruvchi qulay usullar ishlab chiqishdan iborat.
Sabzavot ekinlarining o‘sish va rivojlanishini boshqarish, ulardan mo‘l hosil olish uchun o‘simliklarning tashqi muhit omillariga talabchanligi, chidamliligi va ta’sirchanligini bilishni, so‘ngra ularni maqsadga muvofiq yo‘naltirishni qo‘yadi.