Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

1 
c
Faol markaz
<*
Tripsin
7.3-rasm. Tripsinogenning faollanish mexanizmi
Enteropeptidaza ham proteolitik fermentdir: u tripsinogenning N- 
uchidagi geksopeptidni ajratadi, shuning natijasida molekula qolgan 
qismi konformatsiyasi o ‘zgarib faol markaz yuzaga keladi, faol 
tripsin fermenti hosil boMadi. M e’da osti bezining boshqa hamma
189

---

profermentlari ham tripsin ta ’sirida proteoliz y o ‘li bilan faol holga 
keladi, natijada xim otripsin, A va B karboksipeptidazalar, elastaza 
fermentlari hosil boMadi.
Tripsin xim otripsinogenni faollaydi, undan bir necha faol 
fermentlar hosil bo'ladi. Ximotripsinogen bitta polipeptid zanjirdan 
iborat bo ‘lib, 245 aminokislota qoldig'ini va beshta disulfid 
ko‘prikchalami saqlaydi. Tripsin ta’sirida 15- va 16-aminokislotalar 
o ‘rtasidagi peptid bog‘i gidrolizlanadi, natijada faol K-ximotripsin 
hosil boMadi. So'ngra 71-ximotripsin ta ’sirida ser (14) - arg (15) 
dipeptidi ajraladi, natijada 6-ximotripsin hosil boMadi. Dipeptid 
tre (147) - arg (148) ajralishi ko‘prikchalar bilan bogTangan uch 
polipeptid zanjirdan tashkil topgan fermentning stabil faol shakli - 
a-ximotripsin hosil boMishini yakunlaydi.
Tripsin, ximotripsin, elastaza fermentlari endopeptidazalardir, 
m a’lum ichki peptid bogTariga ta’sir ko‘rsatadi. Tripsin asosan 
lizin va arginin am inokislotalarining karboksil g ‘ruhlaridan hosil 
bo‘lgan peptid bog‘lariga ta ’sir etadi. Ximotripsin tirozin, fcnilalanin 
va triptofan aminokislotalardan hosil bo‘lgan peptid bog’lariga 
nisbatan faoldir. Elastaza esa polipeptid zanjirining lizindan hosil 
bo‘lgan peptid bog’lariga ta’sir etadi. Karboksipeptidaza A rux 
tutuvchi fermentdir va polipeptid zanjirining C-uchidagi aromatik 
va aiifatik am inokislotalarni gidrolizlaydi. Karboksipeptidaza B 
esa faqat C-uchidagi lizin va argininni gidrolizlamaydi. Ichak 
aminopeptidazalari rux yoki marganes va sistein ta’sirida faollashadi 
va polipeptid zanjirining N-uchidagi aminokislotalarni gidrol izlaydi. 
Dipeptidazalar dipeptidlarni gidrol izlaydi, kobalt. marganes va 
sistein ta’sirida faollashadi.
Barcha hazm peptidgidrolazalarining birma-bir ta ’sir ko‘rsatib 
borishi, oqsillarning aminokislotalargacha to ‘la parchalanishini ta’- 
minlab beradi. Oqsillarning m e’dada qisman hazm boMishi keyin- 
chalik ingichka ichakda hazm bo‘lishini garchi yengillashtirsada, le- 
kin mutlaqo shart deb hisoblanmaydi. M e’da butunlay kesib olib 
tash- langandan keyin (total rezeksiya qilinganidan so‘ng) oqsillar 
singi- shining sezilarli darajada izdan chiqmasligi shundan dalolat 
beradi.
Me da va ichak bez hujayralarida fcrmentlarning nofaol
o tmishdoshlari hosil bodib turishi, ovqatni hazm qiluvchi
190

---

peptidgidiolazalarta siridan saqlaydi. bunday ferment o ‘tmishdoshlari 
ishlanib chiqqanidan keyingina laol holga o ‘tadi. Bundan tashqari, 
feimentlar me da yoki ichak bo‘shligMga tushar ekan, hujayralaming 
oqsillaiiga to qnash kelmaydi, chunki shilliq parda shilimshiq 
qatlami bilan, har bii hujayra esa plazmatik membrana tashqi 
yuzasining peptidgidrolazalar substratlari bo‘ 1 ib hisoblanmaydigan 
polisaxaridlar bilan himoyalangan bo‘Iadi. Biroq m e’da va o ‘n ikki 
barmoqli ichak yaia kasalligida proteinazalar ta ’sirida hujayralar 
yemirilib turadi.
Pankreatit oshqozon osti bezining o ‘tkir yalligianishidir. Uning 
kelib chiqishi sabablari ko‘pdir, shulardan bin o ‘t tosh kasalligidir. 
Pankreatitda m e’da osti bezining proteolitik fermentlari tripsin, 
ximotripsin, karboksipeptidaza A va B, elastaza va kollagenaza erta 
faollashib, bez to‘qimalarini parchalashi mumkin. Shunga ko‘ra 
to‘qimalaming o ‘z-o‘zini parchalanishining oldini olish va davolash 
maqsadida trasilol, kontrikal. zimogendan foydalaniladi. Trasilol 
polipeptid tabiatga ega bo‘lgan modda bo‘lib, yuqorida qayd etilgan 
fermentlaming ingibitorlaridir (qora molning quloq oldi bezlaridan 
olinadi). 0 ‘tkir pankreatit. pankreonekroz va sumnkali pankreatitni 
davolashda ishlatiladi.