Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

7.9-rasm. Biogen aminlar — triptamin (a), serotonin (b) va
dofaminlarning (d) hosil boHishi
Serotonin— oAtkazuvchiyo‘llameyromediatori. Buyrakusti bezlari 
va markaziy nerv sistemasi (MNS) 5-gidroksitriptofandan aromatik 
aminokislotalar dekarboksilazasi ta’sir etishi natijasida hosil bo‘ladi. 
Bu ferment keng spetsifiklikka ega va triptofan hamda tirozindan 
hosil bo‘luvchi dioksifenilalaninni (DOFA) ham dekarboksillaydi. 
5-gidroksitriptofan triptofandan fenilalaningidroksilaza ta ’sirida, 
tetragidrobiopterin (H,BP) kofermenti ishtirokida (bu ferment 
aromatikaminokislotalarga nisbatan spetsifiklikka ega va fenilalaninni 
ham gidroksillaydi) sintezlanadi.
Serotonin organizm metabolizmining sutkali va fasliy o ‘zgarish-
3,4-Dioksifenilalanin
Tritofan
211

---

larini boshqaruvchi va reproduktiv funksiyasini boshqarishda 
qatnashuvchi melatonin gormoniga aylanishi mumkin. U keng ta’sirga 
ega biologik faol modda: silliq mushak qisqarishini stimullaydi, qon 
tomirlarini toraytiradi, arterial bosim, tana harorati, nafas olishni 
boshqaradi, dem ping-sindrom, homiladorlik toksikozida qatnashadi, 
antidepressant ta ’sirga ega. B a’zi m a’lumotlarga ko‘ra allergik 
reaksiyalarda qatnashishi mumkin, chunki kam miqdorda semiz 
hujayralarda hosil bo‘ladi.
y-Aminom oy kislota va uning nerv impulslari o ‘tkazishdagi 
ahamiyati. y-Aminom oy kislota (GAMK) miya to ‘qimasida 
glutamatdekarboksilaza ta ’sirida glutamatdan dekarboksillanish 
natijasida hosil b o ‘ladi:
GAM K konsentratsiyasi miya va orqa miyada juda yuqoridir. 
GAMK (glitsin ham) miya neyronlarining juda ko‘p qismida, 
barcha sinapslarning taxminan yarmida mediator tariqasida xizmat 
qiladi. Ushbu mediatorlar neyronlarda tormozlanish jarayonlariga 
sabab bo‘ladi, holbuki, boshqa mediatorlar ham kuzatuvchi, ham 
tormozlovchi vazifasini bajaradi.
M iyada GAMK o ‘zgarishlarining sikli 3 o ‘zaro bog‘langan 
reaksiyalami o ‘z ichiga oladi va GAMK-shunti deb nomlanadi. 
1-reaksiyani glutamatdekarboksilaza katalizlaydi, u piridoksalga 
bog‘liq ferment hisoblanadi. Bu reaksiya boshqariluvchi bo‘lib, miya 
hujayralarida GAM K hosil bo‘lish tezligini ta’minlaydi. Reaksiya 
mahsuloti — GAMK. Keyingi 2 reaksiyani GAMK katabolizmi 
reaksiyalari deb hisoblash mumkin. Piridoksalga bog’liq GAMK- 
aminotransferaza qahrabo yarim aldegidini hosil qiladi, so ‘ngra u 
degidrirlanib, qahrabo kislotaga aylanadi. Suksinat sitrat siklida 
ishlatiladi. GAMK monoaminooksidaza (MAO) ta’sirida oksidlanish 
yo‘li bilan inaktivlanishi mumkin.
Bosh m iyada GAM K miqdori boshqa neyromediatorlarga nisba- 
tan bir necha o ‘n marotaba yuqori. U K+ ionlari uchun postsinaptik 
membranalar o ‘tkazuvchanligini oshiradi, natijada nerv impulsini 
tormozlaydi; nerv to ‘qimasi nafas faolligini oshiradi; bosh miyada 
qon aylanishini yaxshilaydi.
GAMK gammalon yoki aminalon preparatlari sitatida bosh 
miya tomir kasalliklarida (ateroskleroz va gipertoniya), miyada qon 
aylanishi buzilganda, aqliy zaiflikda, endogen depressiyalar va bosh
212

---

miya jarohatlari, shuningdek MNS kasalliklarida qo‘llaniladi.
Biogen aminlarni zararsizlantirish. Biogen aminlaming to ‘planib 
qolishi fiziologik jarayonlarga ta’sir etib, organizmda salbiy 
o ‘zgarishlarga olib kelishi mumkin. Shu sababdan biogen aminlaini 
zararsizlantirish mexanizmlari katta ahamiyatga ega.
Biogen aminlaming inaktivatsiyasi ikki yo‘l bilan boiadi.
1) 
metiltransferazalar ta’sirida S-adenozilnietionin (SAM) 
ishtirokida metillanish. Bu y o ‘l bilan turli biologik aminlai, lekin 
ko‘pincha gistamin va adrenalin inaktivlanadi. Adienalinning 
inaktivlanishi orto-holatdagi gidroksil g ‘ruhning metillanish yo li 
bilan kechadi. Gistaminning inaktivlanish reaksiyasi ham asosan 
metillanish yo‘li bilan sodir bo‘ladi.
2) 
kofermenti FAD bo lgan MAO fermentlari bilan oksidlash
— bu yo‘l bilan dofamin, noradrenalin, serotonin, GAMK 
zararsizlantiriladi. 
Bunda 
biogen 
aminlaming 
oksidlanishli 
dezaminlanishi natijasida aldegidlar hosil bo‘ladi, so‘ngra tegishli 
kislotalar hosil bo‘lib buyraklar orqali chiqariladi:
Ushbu 
reaksiyalami 
katalizlovchi 
fermentlar 
MAO 
va 
diaminooksidazalardir (DAO). MAO ning kofermenti bo‘lib FAD, 
DAO niki esa - piridoksalfosfat xizmat qiladi. MAO mitoxondriya- 
larda, DAO esa sitoplazmada joylashgan. MAO birlamchi, ikkilamchi 
va uchlamchi aminlarni, DAO gistamin, putressin, kadaverin va 
qisman alifatik aminlarni zararsizlantiradi. Hosil bo‘lgan aldegidlar 
aldegiddegidrogenaza ta’sirida organik kislotalargacha oksidlanadi.
M onoaminlaming oksidlanish yo‘li bilan dezaminlanishi batafsil 
o ‘rganilgan. Bu fermentativ jarayon qaytmas bo‘lib, 2 bosqichda 
boradi. So‘ngra hosil bo‘lgan vodorod peroksidi katalaza ta ’sirida 
suv va kislorodga parchalanadi.
Aminokislotalaming 
uglerod 
skeletini 
o ‘zgarishi 
bilan 
boradigan reaksiyalar
Aminokislotalaming uglerod skeletlarini amfibolik mediatorlarga 
aylanishi 1940-yillarda maxsus ovqatlanishlar orqali aniqlangan. 
Bunda aminokislotalaming uglerod skeleti uglevodlami (13 
aminokislota), yog‘lami (1 aminokislota), ham uglevod, ham 
yog‘larni (5 aminokislota) hosil qilishi mumkin (7.4-jadval).