Sabirov B. A. Mashinasozlik texnologiyasi asoslari

7.5. Yig’ish ishlarining tashkil qilish shakllari va yig’ish tamoyillari. 

 

Yig’ish jarayonida birikmalarni tayyorlashni quyidagi tamoyillari mavjud: 

-

 

detallarni alohida moslash yo’li bilan birikma hosil  qilish tamoyili; 

-

 

to’la o’rin almashtirish tamoyili; 

-

 

to’la bo’lmagan o’rin almashtirish tamoyili; 

-

 

guruhlarga ajratib olish tamoyili; (selektiv yig’ish). 

 

Donali va mayda seriyali ishlab-chiqarish sharoitida detallarini bir-biriga alohida moslab 

birikma  hosil  qilinadi.  Bu  holda  talab  etilgan  birikmani  hosil  qiluvchi  ikkita  detalning  biri 

ikkinchisiga qo’lda  ishlov  berish usullari  yordamida (egovlash, shaberlash, pritirlash,  jilvirlash, 

razvertkalash  va  h.k.)  moslanadi.  Chizmalarda  bunday  birikmalar  uchun  «o’rni  bo’yicha 

moslansin» degan yozuv ko’rsatiladi.  

Ko’p  seriyali  va  yalpi  ishlab  chiqarish  sharoitida  ham  standart  birikmalarni 

(podshipniklarni)  hosil  qilish  to’la  o’rin  almashish  tamoyili  asosida  olib  boriladi.  Bu  holda 

mexanik  ishlov  berish  sexlarida  detallar  qo’yim  maydoni  chegarasida  tayyorlanadi  va  o’z 

navbatida  birikma  juftligini tashkil etuvchi  ixtiyoriy detalning  ikkinchisiga  moslash  yoki tanlab 

olishsiz, biriktirish imkoniyatini beradi, ya’ni to’la o’rin almashtirish imkoniyatini beradi. To’la 

o’rin almashtirish tamoyili qulay bo’lishiga qaramay, detallarni qo’yim maydonida tayyorlanish 

borasidagi talab qo’shimcha sarf-xarajatlarni yuzaga keltiradi.  

To’la  bo’lmagan o’rin almashtirish tamoyilini qo’llagan  holda detallarni  mexanik  ishlov 

berish natijasida hosil  bo’lgan dopusklar maydoni bir oz kattalashadi. Bu o’z navbatida mexanik 

ishlov  berish  uchun  sarf-xarajatlarni  kamaytirishga  olib  keladi.  Ma’lumki  detallarni 

tayyorlashdagi ishlab chiqarish xatoliklari normal tarqalish qonuniga bo’ysunadi. Shunga ko’ra, 

detallarni  qo’yim  maydoni  chegarasini  orttirish,  chegaraviy  o’lchamlarni  mos  kelmasligi 

natijasida bir-biri bilan yig’ilmaydigan detallar soniga proporsional bo’lmaydi. Aksincha bir-biri 

bilan  yig’ilmaydigan  detallar  soni  ko’p  bo’ladi.  Ishlab  chiqarishda  yig’ma  birikma  hosil  

qilmagan detallar  yashiklarga solib qo’yiladi  va bir-biriga alohida  moslash  yo’li  bilan  yig’iladi. 

To’la bo’lmagan o’rin almashtirish usuli seriyali ishlab chiqarish sharoitida qo’llaniladi.  

To’la bo’lmagan o’rin almashtirish tamoyili asosida yig’ish jarayonini amalga oshirishda 

moslagichlar  (kompensatorlar)  keng  qo’llaniladi.  Ular  qo’zg’almas  va  qo’zg’aluvchan  bo’lishi  

mumkin.  Bu  holda  yig’ma  birikmaning  biror  bir  chetida  oraliq  qoldiriladi.  Oraliqning  (zazor) 

kattaligi  yig’ish  jarayonida  hosil  bo’lgan  xatoliklarning  qiymatidan  katta  bo’ladi.  Yig’ish 

jarayonining  nihoyasida  hosil  bo’lgan  oraliqning  kattaligi  aniqlanib,  bu  oraliq  xalqa  – 

moslagichlar yoki qo’zg’aluvchan qopqoq yordamida to’ldiriladi.  

Guruhlarga  ajratish  tamoyili  ko’p  miqdorda  birikmalar  hosil  qilishda  dopusklar 

chegarasiga  juda  aniq  talabalar  qo’yilgan  holda  qo’llaniladi.  Masalan,  dizelli  dvigatellarning 

yonilg’i nasosining plunjer juftligida oraliq (zazor) 1, 5-2 

mkm 

chegarasida bo’lishi  kerak. To’la 

o’rin  almashtirish  tamoyilini  qo’llash  uchun  detallarni  mexanik  ishlov  berishda  bunday  yuqori 

aniqlikka  erishish  murakkab.  Shuning  uchun  detallarni  mexanik  ishlov  berishdagi  dopusklar 

maydonining  chegarasi  bir  muncha  kattalashtiriladi.  Ishlov  berilgan  detallarning  o’lchamlari 

nazorat  qilinib  guruhlarga  ajratiladi  va  guruhlardan  mos  o’lchamlar  tanlab  olinib  birikma 

---

juftliklari hosil qilinadi. Natijada, birikmaning talab etilgan dopusklar chegarasi ta’minlanadi. Bu 

tartibda yig’ish