S yunusov, Z. Abdiyev

 

---

5.6. Substratsiz ekin 
 
Sabzavotlarni substratsiz yetishtirish texnologiyasi Belorusiya 
Milliy Fanlar Akademiyasi sabzavotchilik instituti va «Berestoe» 
issiqxona kombinati tomonidan oynavand issiqxonalar uchun ishlab 
chiqilgan. 
Substratsiz ekin yetishtirish va avzalliklari.
Substratsiz 
yetishtirish texnologiyasi suvli ekin va ayroponikani bir turi bo„lib 
hisoblanadi. U qora-oq plyonkalardan tayyorlangan texnologik 
englarda sabzavot ekinlarini yetishtirishga asoslangan bo„lib, ularga 
vaqti-vaqti bilan oziq eritmalar uzatiladi (51-rasm). 
Birinchi navbat-
da u ko„chatli kubik-
larga etib keladi va 
o„simliklarni kuchli 
rivojlangan ildiz tizi-
mi joylashgan texno-
logik 
engni 
yuzi 
bo„ylab tarqaladi. Il-
dizni ayrim qismi 
(havodagi) texnolo-
gik blok zonasida, 
boshqa qismi – tex-
nologik engdagi ish-
chi eritmada joyla-
shadi. Ishchi eritma 
ildiz 
tizimi 
orqali 
o„zlashtirilgan sari u 
vaqti-vaqti bilan erit-
ma tayyorlanadigan 
uzeldan uzatilib turi-
ladi. 
51-
rasm. 
Sabzavot ekinlarini substratsiz 
texnolgiyada yetishtirish texnologik tizimini 
sxemasi:
1 – issiqxona yeri; 2 – qora-oq polietilen plyonka; 
3 – pufakchali plyonka; 4 – polistirolli blok; 5 – texnologik 
yeng; 6 –«Spanbond» agroloni; 7 – ishchi eritma; 8 – kubik;
9 – ko„chat; 10 – texnologik yengdagi plyonka (parchasi) bargi; 
11 – shpilka; 12 – fiksator; 13 – emitor; 14 – mikrotrubkalar;
15 – truboprovod

---

Substratsiz texnologiyani, o„ziga xos xususiyati shundaki, 
o„simliklarni ildiz tizimini rivojlanishi suyuq va gazsimon kom-
ponentlardan iborat ildiz joylashgan muhitda o„tadi. Bunday sha-
roitda butun o„suv davri davomida yuqori fiziologik faollikni 
saqlaydigan kuchli ildiz tizimi shakllanadi. 
Ishlab chiqaruvchilarni fikriga ko„ra substratsiz texnologiya 
quyidagilarni ta‟minlaydi: 

mineral paxtani sotib olish, keltirish, tushaklarni yozib 
chiqish va yig„ishtirish, ko„chatlarni dastlabki joylashtirish, drenaj 
uchun tushaklarda teshiklarni kesib ochish xarajatlarini kamaytirish; 

bir qator texnologik operatsiyalarni qisqarishi hisobiga 
xarajatlarni kamaytirish; 

drenajdagi yo„qotishlarini bartaraf etish hisobiga suvda 
eriydigan mineral o„g„itlarni va sug„oriladigan suvni iqtisod qilish; 

ishchi eritmalarni uzatishdagi yo„qotishlarni kamaytirish 
hisobiga energiya xarajatlarini iqtisod qilish; 

ishlab bo„lgan mineral paxtali tushaklarni utilizatsiyasi 
bilan bog„liq ekologiya muammolarni bartaraf etadi. 
Substratsiz texnologiya mineralli texnologiyaga nisbatan tabiiy 
gaz sarfini – 27% ga, elektrenergiyani – 20% ga, mineral o„g„itlarni 
– 32% ga, suvni – 24% ga qisqartiradi. Bu sabzavot ko„chatlarni 
yetishtirish tannarhini jiddiy kamayishini ta‟minlaydi, bu esa bozor 
raqobat qudratiga ijobiy ta‟sir etadi. Umumiy material xarajatlari, 
material va ekspulatatsion sarflar (energoresurslar, o„g„itlar, suv) 
yetishtiriladigan ekinga qarab – 37-38% kamayadi (A.A. Autko va 
boshqalar, 2006). 
Moliya-iqtisodiy avzalliklari bilan bir qatorda substratsiz tex-
nologiya yetishtiriladigan sabzavot mahsulotlarini sifatini ta‟min-
lashda katta ustunlikka ega. Unda pomidorni yetishtirish vitamin S 
miqdorini 18% va eriydigan qandlarni 23-26% ko„paytiradi. 
Sabzavot ko„chatlarini substratsiz texnologiyada yetishtirish 
O„zbekiston issiqxona sabzavotchiligida ham ma‟lum qiziqish 
o„yg„otmoqda. Bu innovatsion ishlanma bizni sharoitimizda ham 
keng qo„llanishi mumkin. 
Issiqxonalarda substratsiz texnologiyada issiqxonalarni dast-
labki tayyorlarligi o„simlik qoldiqlarini chiqarib tashlash, formalin 

---

bilan dezinfeksiya qilish, issiqxonalarni suv bilan yuvish, tuproq 
yuzini qiyalab tekislashlarni o„z ichiga oladi. 
Issiqxonada tuproq yuzi polietilen plyonka bilan yopiladi, bu 
yetishtiriladigan o„simliklarni tuproqdan boshlanadigan infeksiyalar-
dan holi bo„lishini va plyonkadan yorug„likni qaytishi hisobiga 
o„simliklar uchun yoritilganlik sharoitlarini yaxshilashni ta‟min-
laydi, hamda plyonkaga registrlar o„rnatiladi.