S. Y. Yusupov, sh. R. Gulomov, N. B. Nasrullayev

kompyuter sabotaji 
kabi yо‗llarni alohida guruhga ajratish qabul 
qilingan. Ahamiyatliroq kompyuter jinoyatlari dasturiy ta‘minotni 
buzish vositasida sodir etiladi, odatda bu jinoyatni о‗zining xizmat 
lavozimidan, rahbariyat munosabatidan va shu kabilardan qoniqmagan 
ishchilar sodir etishadi.
2.5. Kompyuter jinoyatlarining turlari 
Onlayn- firibgarlik. 
Internet-dо‗kon kabi savdo-sotiqning bunday 
shakli bir qator sabablarga kо‗ra tadbirkorlar orasida keng qо‗llaniladi. 
Bu xususan, savdo-sotiq tashkillashtirishda harakatlarning kamligi bilan 
farqlanadi. Bek-ofisga muvofiq veb-saytlarning narhini haqiqiy savdo-
sotiq maydoni tarkibi narhi bilan solishtirib bо‗lmaydi. Undan tashqari 
internet-dо‗konlarining joriy harajatlari uning aylanmasiga bog‗liqligi, 
agarda proporsionalga juda yaqin bо‗lmasa, unda haqiqiy dо‗kon bilan 
solishtirganda sezilarli darajada unga yaqin. Bu degani, agarda 
xaridorlarning yо‗qligida zararlar unchalik katta bо‗lmaydi. Masalan, 
tayyor, stabil ishlaydigan internet-dо‗konning narhi 15-20 ming 
dollardan boshlanadi. Haqiqiy (oflayn) dо‗kon bilan solishtirganda, 
ayniqsa katta shaharda bu shunchaki kichik puldir. Aynan internet-
savdoning shu hususiyati bu yerga firibgarlarni jalb qildi. Buzg‗unchi 
uncha katta bо‗lmagan summani sarf qilib, normal tijoriy korxona 
kо‗rinishini yaratib, firibgarlik bilan yoki iste‘molchilarni aldash bilan 
shug‗ullanishi mumkin. О‗nlab boshqa о‗ljalar tо‗liq qilingan 
harajatlarni tо‗lashadi. 
Qalbaki internet-dо‗konlardan tashqari firibgarlar tо‗lovlarni olish 
uchun boshqa narsalardan ham foydalanishadi: 

xayriya, diniy tashkilotlarining, xayriya yig‗uvchi siyosiy 
partiyalar va harakatlarning yolg‗on saytlari; 

---

45 

bechora yetimlar, urush qurbonlari, mahbuslar va shu kabilar
haqidagi rahmni keltiruvchi hikoyalar ostida moddiy yordam kо‗rsatish 
tо‗g‗risida iltimoslarga ega saytlar va spam-xabarlar; 

yolg‗on nikoh agentliklarining va alohida virtual kelinlarning 
saytlari; 

omonatlar bо‗yicha katta foizlar va‘da qiluvchi firibgar 
onlayn ―banklar‖ va ―investitsion fondlar‖; 

pullaringizni 
kо‗paytirish imkonini beruvchi tо‗lov 
tizimlarining qora tuynuklari va zaifliklari aniqlanganligi tо‗g‗risidagi 
saytlar va havolalar, ularni о‗ziga xos hisob raqamiga jо‗natish orqali 
(о‗ljaning fikricha huddiki u aldoqchini aldayotgandek о‗ylaydi deb 
hisoblanadigan asosga qurilgan firibgarlikning II tartibi ham); 

masofaviy ishni taklif qiluvchi va buning evaziga qandaydir 
―kirish tо‗lovi‖ talab qiluvchi havolalar va firibgarlik saytlari. 
Barcha onlayn-firibgarliklarning sxemasi quyidagicha: 

axborotni (havola) joylashtirish; 

o‗lja bilan о‗zaro aloqa qilish; 

pul о‗tkazilishini olish. 
Barcha uch bosqich texnik xarakterdagi kо‗rinarli izlar 
qoldirilishni nazarda tutadi. Firibgarlar ochiqdan-oydin о‗zlarini 
anonimlashtirish uchun choralar kо‗rishadi. Firibgarlarni pullarni 
olishga nisbatan anonimlashtirishdan tashqari tezlik qutqaradi: olingan 
vositalarni turli tо‗lov tizimlari orasida о‗tkazish yetarlicha tez amalga 
oshiriladi, biroq kuzatish uchun kо‗p vaqt talab qilinadi. 
Firibgarlar tomonidan qalbaki internet-dо‗kon joylashtirilganda 
quyidagi kо‗rinishdagi izlar aniqlanilishi mumkin: 

domen 
nomiga 
qayd 
ma‘lumotlari; 
domen 
nomlari 
registratori bilan aloqa loglari; bu registratorga tо‗lovlar qilish izlari; 

firibgarlarning 
domenini 
qо‗llab-quvvatlovchi 
DNS-
serverlarini sozlashdagi izlar; 

veb-sayt joylashgan xosting-provayder bilan aloqa qilishizlari: 
buyurtma, tо‗lov, sozlash, kontentni chiqib ketishi; 

veb-saytni reklama qilish izlari: reklama maydonlari, banner 
almashinish tizimlari, spam havolalar bilan aloqa; 

saytda foydalanuvchilar faolligini kuzatish izlari. 
Firibgarlar aldov о‗ljalari yuilag aloqa qilganda quyidagicha izlar 
qoldiradi: 

---

46 

elektron pochta bо‗yicha, ICQ bо‗yicha, veb shakl orqali 
buyurtmalarni qabul qilishdagi izlar; 

potensial о‗ljalar bilan yozishuvlar izlari. 
Pullarni olishda firibgarlar quyidagi izlarni qoldirishadi: 

tо‗lov tizimiga pullarni kiritishdagi izlar (о‗lja kо‗rsatadigan 
rekvizitlar); 

firibgarliklar nazorat qiladigan hisoblar orasidagi pullarni 
о‗tkazishdagi izlar; 

firibgarliklarni о‗z hisoblarini masofadan boshqarish, ularni 
ochish va yopishdagi izlar; 

firibgarlarni vositachi bilan pullarni naqd qilish va olish 
bо‗yicha aloqa qilishdagi izlar.