С. Валиева, К. Туленова


 - мавзу: Илмий билиш ва унинг даражалари. Эмпирик ва назарий



Download 3,77 Mb.
Pdf ko'rish
bet19/44
Sana11.04.2022
Hajmi3,77 Mb.
#542420
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   44
Bog'liq
Ilmiy tadqiqot metodologiyasi o`quv qo`llanma 2016

9 - мавзу: Илмий билиш ва унинг даражалари. Эмпирик ва назарий
билиш.
Режа.
1. Илмий билиш даражалари.
2. Илмий билиш даражалари тугрисидаги карашлар.
3. Эмпирик билиш, ва унинг шакллари.
4. Назарий билиш ва унинг шакллари.
Билиш оламнинг онгида акс этиш жараёни. Билишнинг махсули, 
натижаси - билим. Илмий билиш - табиат, жамият ва тафаккур оламининг 
объектив конунларини аниклашга каратилган инсон маънавий фаолиятининг 
олий шакли. Илмий билиш натижалари илмий билимлар тизимида уз 
ифодасини топади. Илмий билим ва уни хосил килиш жараёни булган илмий 
билиш узига хос яхлитликни — тизимни ифодалайди. Бу тизимнинг мухим 
томонларидан бири илмий билиш даражалари булиб хисобланади.
Олимларнинг аксарияти илмий билишнинг икки даражасини эътироф 
этадилар. Булар: а) эмпирик билиш; б) назарий билиш.
92


Лекин айрим олимларнинг, масалан, проф. С.А. Лебедевнинг фикрича, 
илмий билишнинг уч даражаси мавжуд:
1) Илмий билишнинг эмпирик даражаси
2) Назарий даражаси
3) Метаназарий даражаси1
Олим метаназарий билим деганда: а) умумий илмий билим ва б) 
фалсафий билимни назарда тутади.
Илмий билишнинг дастлабки цуйи даражаси - эмпирик билиш, юкори 
даражаси назарий билиш булиб хисобланади. Умуман эмпирик ва назарий 
билиш илмий тадкикотда илмий далиллардан - тушунча, конун, назарияларга 
караб боришдан иборат узлуксиз кечадиган жараённи ифодалайди.
Олам (тадкикот объекти)ни билиш жараёни дастлаб эмпирик билишдан 
бошланади. Илмийм муаммо доирасида илмий 
далилларни туплаш, 
умумлаштириш, тасвирлаш, тизимга солиш эмпирик билишнинг узига хос 
томонлари хисобланади. Эмпирик билиш жараёнида тадкикотчи (олим) 
тадкикот объектига бевосита муносабатда булади, уни урганади; объектнинг 
томонлари, хоссапари хакидаги 
дастлабки таассурот (ахборот)ларни хосил 
килади.
Назарий билиш илмий билишнинг юкори даражаси хисобланади. Назарий 
билишда тадкикот объектининг мохияти, унга хос ички алока ва муносабатлар 
эмпирик билиш натижаларини тахлил килиш асосида кулга киритилади. 
Назарий билим тугалланган илмий билим хисобланади хамда тушунчалар, 
хулосалар, конунлар, категориялар каби абстракт тафаккур шаклларида 
ифодаланади. Назарий билиш натижапари илмий (табиий ва сунъий) тил 
воситасида моддийлашади. Хар бир фан сохаси билимларни узига хос тил 
воситасида ифодалашни талаб этади. Шу маънода фанларга нисбатан 
“математика тили”, “формал мантик тили”, “химия тили” каби 
иборалар 
кулланади.
1 П.В.Алексее», А В Панин. Философия Университетский курс Москвав, 2003
93


Илмий билишнинг хар икки эмпирик ва назарий даражаси узаро бир-бири 
билан чамбарчас боглик. Улар факат биргаликдагина мавжуд булади, бири 
иккинчисиии таказо килади. Айни вактда эмпирик ва назарий билишнинг узига 
хос томонлари, фаркли хусусиятлари мавжуд;
Биринчидан, илдмий билиш даражалари узаро бир-биридан гносеологик 
максадга кура фаркланади. Эмпирик бидиш тадкикот объектига тааллукди 
хосса-хислатларни, юзада ифодалаган алока муносабатларни акс эттиришга 
хизмат килади. Назарий билиш тадкикот объектининг мохиятини ва энг 
умумий муносабатларининг сабабларини урганишга, унга хос конуниятларини 
очишга каратилган. Эмпирикбилишнинг вазифаси — ходисаларни тасвирлаш, 
тавсифлаш, назарий билишнинг вазифаси - тушунтириш.
Иккинчидан, илмий билишнинг эмпирик ва назарий даражалари узаро 
бир-биридан кулга киритиладиган билимнинг кандайлиги, шаклларига кура 
фаркланади. 
Шунга кура эмпирик билми илмий далил ва эмпирик 
умумлашмаларда уз ифодасини топади. Назарий билиш даражалари тадкикот 
объектининг ички, мохиятли томонлари акс этадиган конунлар, тамойиллар, 
назарияларда уз ифодасини топади.
Учинчидан, эмпирик ва назрий билиш узаро бир-биридан уларда 
кулланадиган усулларга кура фаркланадилар: эмпирик билишда кузатиш, 
эксперимент, анализ, синтез, туркумлаш, индукция, дедукция каби усуллар 
кУлланади. 
Назарий 
билишда 
фикрий 
эксперимент, 
тарихийлик 
ва 
мантикийлик, экстраполяция, гипотетик-дедуктив ва бошка усуллар кулланади.
Туртинчидан, эмпирик ва назарий билиш узаро бир-биридан хиссийлик 
ва рационалликнинг узаро нисбатига кура фаркланади.
Эмпирик билишда хиссийлик. назарий билишда рационаллик устувор 
хисобланади.
Хиссийлик хиссий билиш кобилияти, сезги, идрок, тасаввур, зехн 
интуицияда уз ифодасини топади.
94


Рационаллик фанда тадкикотчининг акл югуртириши воситасида билим 
хосил килиш, мавжуд билимлар - тушунчалар асосида янги билимлар, 
хулосаларни шакллантириш кобилиятида назарда тутилади.
Эмпирик ва назарий билим, унинг илмий тадкикотдаги урни фан 
тарихида узаро бир-бирига карама-карши булган 2 нуктаи назарнинг 
шаклланишига олиб келган.
1. Эмпиризм
2. Аклпарастлик, схоластик назарийлаштириш
Бу концепцияларнинг бир-бирига карама-карши куйилиши асосида билим 
манбаини аниклаш ётади. Буни “билимнинг ишончли манбаи нима?” Аклми ёки 
инсоннинг хиссий билими, тажрибаси, кузатувими? деган савол ёрдамида 
ифодалаш мумкин.
Эмпиризм хиссий 
тажрибани билишнинг бирдан-бир манбаи, деб 
хисоблайди; илмий билишда фикрлаш, акл югуртиришнинг ролини инкор 
этади.
Эмпиризм тарафдорлари фикрича, хар кандай билимнин ягона асосини 
тажриба 
натижаларини 
умумлаштириш 
асосига 
курилади. 
Эмпиризм 
йуналишининг йирик вакилларига маухур инглиз файласуфи Френсис Бэкон 
(1561-1626); инглиз астрономи, физиги, математиги Джон Фредерик Гершель 
(1792-1871), Джон Стюарт Милль (1806-1873) ва бошкалар киради.
Фрэнсис Бэкон фалсафа тарихида биринчилардан булиб нарсалар 
тугрисидаги бирламчи билим хиссий тажрибадан бошланади, дейди ва илмий 
билишнинг индуктив методини ишлаб чикади. Бэкон оламни билиш учун 
даставвал инсон аклини хато ва камчиликлардан мухофаза килмок лозим, деб 
хисоблайди. Унинг фикрича, хиссий идрок оламга каратилмоги лозим. Оламни 
кузатиш оркали билим хосил булади ва бунда индукциянинг Урни бекиёс. Хар 
кандай билим фвктларни умумлаштиришдан иборат. Бэконнинг карашлари 
Гершель ва Милль томонидан ривожлантирилди.
Гершель узининг “Табиатшуносликка кириш” асарида (1832 йилда 
индукция 
ёрдамида илмий билимлар хосил килиш мумкин, дейди ва
95


билимларни хосил килишнинг ухшашлик, тафовут, йулдош узгаришлар ва 
колдиклардан иборат турт индуктив метсдни асослаб беради. Милль 
билишнинг манбаи кузатиш ва тажрибадир; факат хиссий кабуллаш оркалигина 
нарса ва ходисаларни билиш мумкин деб хисоблайди.
Схоластика (аклпарастлик, курук назарийлаштириш) илм-фан ва амалиётда 
содир булаётган ^гариш ларни хисобга олмаслик, айрим мумтоз шахслар 
гояларини мутлаклаштириш. с^нгги хакикат сифатида эътироф этишда уз 
ифодасини топади.
Схоластик назарийлаштириш деганда аклпарастлик, реал хаётдан ажралган 
билим назарда тутилади. Схоластик назарийлаштириш эмпирик далилларни, 
фактларни хар томонлама талкин килиш заруратини, хаёт, вокелик билимлар 
манбаи эканлигини инкор этади. Бундай схоластик назарийлаштириш 
“ривожланган социализм”, “коммунизм галабаси” каби концепцияларда 
уз 
ифодасини топган.
Схоластик назарийлаштириш уз вактида Гегель томонидан кескин танкид 
килинган эди. У “схоластикани” хар кандай объектив мазмундан махрум булган 
тафаккур махсули, деб бахолаган эди. У схоластикада борлик фикр билан ёнма- 
ён турсада, борлик фактлари ташкарида колади, схоластикани борлик умуман 
кизиктирмайди, деган эди.
Схоластика - догматик тафаккур усули, у хаёт реалликларига эмас, балки 
конун даражасига кутарилган карашлар ва авторитетларга тая над и. Схоластика 
илмий изланишга тамомила карама-карши. У шундай тафаккур усулики, унда 
фикр эркинлиги инкор килинади, фикрлар хаёт билан богланмаган булади, 
тушунча ва терминларни куллашда субъективизм кузга ташланади.
Схоластик характердаги билимлар, 
курук 
назарийлаштириш, ижтимоий 
гуманитар характерга эга 
билмиларда купрок учрайдива бу хол айникса 
тоталитар сиёсий тизим шароитида яккол кузга ташланади.
Аслида тафаккурни чеклаб куйиш хам уни тажрибадан ажратиш хам илмий 
тадкикот учун зарарли, ёт булган холат. Бу масалага уз вактида А.Эйнштейин 
уз
диккатини каратган. У фкакат мантикий тафаккурнинг узигина бизга
96


оламдаги нарсалар хакида билим бера олмайди, оламни билишнинг барча 
куринишлари тажрибадан келиб чикади ва у билан якунланади. Энг зур 
математик назариянинг хам ёлгиз узи хакикатнинг чинлигини таъминлай 
олмайди. Назария агар у аник кузатувларда уз исботини топмаса, у назария 
эмас, хеч кандай мазмунни англатмайди, деган эди.
Аслида илмий билишда акпни хиссий билишга, интеллектни тажрибага 
карама-карши куйиш мантикка тугри келмайди. Олим учун тажриба, кузатув 
натижалари хам, акл-фаросат, интеллектуал салохият хам зарур. Зотан тажриба 
интеллектдан кам булмаган исботлаш кучига эга. Шунинг учун хам инглиз 
файласуфи Карл Поппер рационалликда тажрибага таяниш лозимлигига диккат 
каратди. XX асрнинг 60-80 йилларида рационаллик тугрисидаги карашлар 
Т.Кун ва И.Локатос томонидан ривожлантирилди. Кун узининг “Илмий 
инкилоблар тузилиши” асарида илмий билишнинг “парадигма модели”ни 
илгари сурди.
Эмпирик билиш , ва 
унинг 
ш акллари. Эмпирик билишнинг энг асосий 
куриниши - илмий далил. Шундан келиб чиккан холда хар кандай илмий 
тадкикот илмий далилларни туплаш, системага солиш ва умумлаштиришдан 
бошланади.
Эмпирик билиш нуктаи назаридан илмий далил (факт) деганда; а) борликда 
кузатиладиган холат, борликнинг бирон-бир куриниши ёки уни англаш; б) 
бирон-бир ходиса, жараён хакидаги чинлиги исботланган билим; в) кузатиш ва 
эксперимент жараёнида хосил чилинган эмпирик билим назарда тутилади.
Илмий далилнинг ахамияти олимлар томонидан куп бор эътироф килинган. 
Машхур физик олим Нильс Бор илмий далилларнинг илмий терминлар, 
тушунчалар тарзида мавжуд булишни назарда тутиб “Бирон - бир тажрибадан 
олинган далилни тушунчаларсиз ифодапаш мумкин эмас” дейди.
Луи де Бройль эса “эксперимент натижаасида шунчаки оддий далил эмас, 
балки асослаш лозим булган илмий далил хосил булади” дейди1. У 
“экспериментал кузатиш илмий кийматга эга булмоги учун маълкм даражада
' Бор Н. Атомная физика и чсловсческа* Познани*.-Москва, 1961, стр 114
97


фикр юритмогимиз, назарий характерга эга тасаввурларни шаклпантирмогимиз 
лозим”, деб хисоблайди.
Академик В.И. Вернадский “Илмий далиллар илмий билим ва илмий 
тадкикотнинг асосий мазмунини ташкил этади. Агар улар тугри аникланган 
булса, муназарага урин колммайди”‘деган эди.
Фалсафа фанлари доктори, профессор С.А.Лебедев эмпирик билимлар 
деганда куйидагиларни назарда тутади:
1. Эмпирик билишнинг энг содда куринини кузатиш натижасида хосил 
булган дастлабки билим. Бунда кузатишнинг объекти ва амалга ошириладиган 
вакти аник белгиланади. Кузатиш ва эксперимент илмий билим хосил килишга 
йуналтирилган булади ва муайян максадни узида ифодалайди. Максад деганда 
илмий муаммони хал этишда илгари сурилган бирон-бир гоя, тадкикот 
гипотезаси назарда тутилади. Демак, кузатиш, эксперимент бирон-бир гояни 
тасдиклаш ёки инкор этиш максадида олиб борилади.
2. Илмий далиллар. Улар хосил килинган билимларни индукция йули билан 
умумлаштириш оркали хосил булади. Илмий далиллар айрим хосса, хусусият, 
муносабатларининг тадкикот объектига хос эканлигини, уларнинг кай даражада 
умумий ва баркарор эканлигини ифодалайди. Бундай илмий далиллар, 
тушунчалар, 
терминлар. диаграммалар, 
схемалар, 
графиклар, 
расмлар, 
математик моделлар шаклларида намоён булади.
3. Эмпирик билим турли йуналишдаги эмпирик конуниятларда уз 
ифодасини топади. Эмпирик конунлар кузатилаётган объектга таллукли нарса 
ва ходисалар уртасидаги умумий алокадорликларни ифодалайди.
Эмпирик конуниятлар аксари холатларда тахминий, гипотетик характерга 
эга, эхтимоллик маъносидаги билимлардир ва улар индектив умумлаштириш 
натижасида хосил килинади. Эмпирик конуниятлар кузатиш ва эксперимент 
натижаларини умумлаштириш, якка хусусиятлар тахлили асосида умумий 
билим хосил килишни англатади. Бу билим факат у ёки бу гояни тасдиклаши
1 Бройль Луи дс. По тропам науки - Москва, 1962г., стр. J64-165.
98


мумкин. Лекин уни асослаб беролмайди1. Механика сохасидаги эмпирик билим 
каттик ва суток жисмларнинг механик харакатини кузатиш ва бу буйича 
эксперимент олиб бориш билан боглик холда шаклланади. Астрономик 
кузатувлар хам бизга эмпирик билимлар беради.
Назарий билиш деб инсон фикрининг тадкикот объектини мохиятига чукур 
кириб бориш жараёнига айгилади. Илмий билишнинг назарий даражасида 
тадкикотчининг интеллектуал салохияти намоён булади.
Илмий билишнинг назарий даражаси бир катор хусусиятларга эга:
1. Назарий билим умумийлик ва мавхумлик хусусиятига эга.
2. Назарий билим яхлит ва тиззимли билимлардир.
3. Назарий билим эмпирик билимга нисбатан оламни чукур, атрофлича акс 
эттиради, у тадкикот объектнинг мохияти, ички конуниятларини ёритишга 
йуналтирилган булади.
4. Агар эмпирик билишда инсон онги яккалик, алохидаликдан умумийликка 
караб борса, назарий билимда умумийликдан алохидликка томон боради.
5. Назарий билим узига хос шаклларда: конун, назария, таълимот, илмий 
башоратларда уз ифодасини топади.
6. Назарий билим эмпирик билимларни умумлаштириш оркали кулга 
киритилмайди. Назарий билимни баён этмок учун назарий асос - базис талаб 
килинади. Назарий базис деганда илмий муаммони хал килишга ёрдам 
берадиган оламнинг илмий манзараси назарда тутилади. Агар мавжуд илмий 
манзара муаммони хал килишга ёрдам бермаса, унда янги назарияга асос 
буладиган илмий асос - илмий гояни ишлаб чикиш талаб этилади. Оламнинг 
илмий манзараси деганда муайян соха, илмий йуналиш учун умумий булган 
тушунчалар, тамойиллар, фаразлар назарда тутилади.
7. Назарий билишда рационаллик, яъни аклий фалият устивор хисобланади.
Илмий методологияда шундай давр булганки, унда олимлар, файласуфлар
назарий тадкикотнинг энг асосий 
методини - индуктив метод, деб 
хисоблаганлар. Лекин XIX аср охирида шу нарса маълум булдики, илмий
’Каранг: Философия Университетский курс.-Москва, 2003г., стр. 175-176
99


изланишда илмий фактлардан конунларни кашф килишга олиб борадиган 
алохида йул, метод й^к ва булиши хам мумкин эмас. Бу холатга А.Эйнштейн 
хам эътиборни каратган эди. У узининг “Физика и борлик” номли асарида 
физикларнинг энг асосий вазифаси умумий конуниятларни очишдан иборат, 
тажриба мохиятини чукур англашга каратилган интуицияга таянган холда янги 
билимни кулга киритиш мумкин”, деган хулосага келган эди.
Бу фикрдан илмий билишнинг назарий даражасида кулланадиган 
методлар узига хос ва уларнинг асосини акл фаоллиги ташкил этади, деган 
хулосага келиш мумкин.
Шундай килиб, илмий билиш даражалари деганда эмпирик ва назарий 
билиш англашилади. Илмий билишнинг хар икки даражаси узаро узвий 
алокадорликдагина мавжуд.

Download 3,77 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   44




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish