С. У. Меҳмонов, Д. Й. Убайдуллаев бюджет ташкилотларида бухгалтерия ҳисоби

1.6 Инвентаризация: уни ташкил қилиш ва ўтказиш тартиби
Инвентарлашнинг асосий мақсадлари мол-мулкнинг ҳақиқатда мавжудлигини аниқлаш, ҳақиқатда мавжуд мол-мулкни бухгалтерия ҳисоби маълумотлари билан қиёслаш, мажбуриятлар ҳисобда тўғри акс эттирилганлигини текширишдир.
Жойлашган ери ва барча турдаги молиявий мажбуриятларидан қатъи назар, бюджет ташкилотининг барча мол-мулки инвентарланиши керак.
Бундан ташқари, товар-моддий захиралар ва бюджет ташкилотига қарашли бўлмаган, лекин бухгалтерия ҳисобида қайд этилган (масъулиятли

сақланишда бўлган, ижарага олинган ва ҳ.к) бошқа турдаги мол-мулклар, шунингдек, бирор-бир сабабга кўра ҳисобга олинмаган мол-мулк инвентарланиши керак.

Мол-мулкни инвентарлаш унинг жойлашган ери ва моддий жавобгар шахс бўйича ўтказилади.
Қуйидаги ҳолларда инвентарлаш ўтказилиши шарт:

• 
  мол-мулк ижарага берилганда, сотиб олинганда, сотилганда ва бошқа қонунчиликда назарда тутилган ҳолларда;
  
• 
  йиллик молиявий ҳисоботни тузиш олдидан.
  
• 
  асосий воситалар ва товар-моддий бойликлар қайта баҳоланганда;
  
• 
  моддий жавобгар шахслар алмашганда (ишларни қабул қилиш - топшириш кунида);
  
• 
  ўғирлик ёки суиистеъмол, шунингдек, бойликларни ишдан чиқариш фактлари аниқланганда;
  
• 
  табиий офатлар, ёнғинлар, фалокатлар ёки ғайритабиий шароитлар юзага келтирган бошқа фавқулодда вазиятлар юз берганда;
  
• 
  бюджет ташкилоти тугатилганда (қайта ташкил этилганда) тугатиш (ажратиш) балансини тузиш олдидан ва қонунчиликда назарда тутилган бошқа ҳолларда.
  

Пул маблағлари, пул ҳужжатлари, бойликлар ва қатъий ҳисобдаги бланклар ойда бир марта, ёнилғи-мойлаш материаллари, озиқ-овқат маҳсулотлари - ҳар чоракда, қимматбаҳо металлар - тегишли йўриқномаларга мувофиқ инвентарланади.
Инвентарлаш ўтказилиши шарт бўлган ҳоллардан ташқари ҳисобот йилидаги инвентарлашлар миқдори, уларни ўтказиш санаси, мол-мулк ва молиявий мажбуриятлар рўйхати бюджет ташкилоти раҳбари томонидан белгиланади.
Инвентарлашни ўтказиш учун бюджет ташкилоти таркибида: Бюджет ташкилоти раҳбари ёки унинг ўринбосари (комиссия раиси); бош бухгалтер;
бошқа мутахассислар (муҳандислар, иқтисодчилар, техниклар ва ҳоказолар) бўлган доимий ишлайдиган инвентарлаш комиссиялари тузилади.
Ишлар ҳажми катта бўлганда мол-мулк ва молиявий мажбуриятларни инвентарлашни бир вақтда ўтказиш учун таркибида:
инвентарлашни тайинлаган бюджет ташкилоти раҳбарининг вакили (комиссия раиси);
мутахассислар: муҳандис, технолог, механик, иш юритувчи, иқтисодчи, бухгалтерия ходими ва бошқалар бўлган ишчи инвентарлаш комиссиялари тузилади.
Комиссия таркибига инвентарланаётган бойликлар, нархлар ва бирламчи ҳисобни яхши биладиган тажрибали ходимлар киритилиши керак.
Биргина моддий жавобгар шахсларда худди шу ходимни кетма-кет икки марта ишчи инвентарлаш комиссиясининг раиси қилиб тайинлаш амалдаги қонунчиликка мувофиқ тақиқланади.
Доимий ишлайдиган ва ишчи инвентарлаш комиссияларининг шахсий таркибини бюджет ташкилоти раҳбарининг буйруғи, қарори ёки фармойиши билан тасдиқланади.
Инвентарлашни ўтказиш чоғида комиссиянинг ақалли битта аъзоси йўқ бўлса, бу ҳол инвентарлаш натижаларини ҳақиқий эмас деб топиш учун асос бўлиб хизмат қилади.
Доимий ишлайдиган инвентарлаш комиссиялари:

• 
  бойликлар сақланишини таъминлашга доир профилактика ишларини ўтказади, зарурат бўлганда ўз мажлисларида бойликларнинг сақланиши масалалари бўйича бўлим раҳбарларининг ахборотларини тинглайди;
  
• 
  инвентарлаш ўтказилишини ташкил этади ва ишчи инвентарлаш комиссиялари аъзоларига йўл-йўриқ беради;
  
• 
  инвентарлаш тўғри ўтказилганини назорат тариқасида текширувларни амалга оширади, шунингдек, инвентарлашлар орасидаги даврда сақлаш ва қайта ишлаш жойларида товар-моддий бойликларни танлаб инвентарлашдан ўтказади;
  
• 
  инвентарлаш натижалари тўғри чиқарилганини, омборлар, омборхоналар, қурилиш участкалари ва бошқа сақлаш жойларида бойликларни қайта навларга ажратиш бўйича таклифлар асосли эканлигини текширади;
  

зарур ҳолларда (инвентарлашни ўтказиш қоидалари жиддий бузилганлиги аниқланган ва бошқа ҳолларда) бюджет ташкилоти
раҳбарининг топшириғига биноан такрорий ялпи инвентарлашларни ўтказади;

• 
  бойликлар камомади ёки уларни шикастлашга, шунингдек, бошқа бузилишларга йўл қўйган шахслардан олинган тушунтиришларни кўриб чиқади ва аниқланган камомадлар ҳамда бойликларни шикастлашдан кўрилган талафотларни бир изга солиш тартиби тўғрисида таклиф берадилар.
  

Ишчи инвентарлаш комиссиялари:

• 
  сақлаш ва ишлаб чиқариш жойларида бойликлар ва пул маблағларини инвентарлашни амалга оширади;
  
• 
  бюджет ташкилоти бухгалтерияси билан биргаликда инвентарлаш натижаларини аниқлашда иштирок этади ва камомадлар ҳамда қайта навларга ажратиш чоғидаги ортиқча чиқишларни ҳисобга олиш ҳамда табиий йўқолиш меъёрлари доирасида камомадларни ҳисобдан ўчириш бўйича таклифлар ишлаб чиқади;
  
• 
  товар-моддий бойликларни қабул қилиш, сақлаш ва беришни тартибга солиш, ҳисобга олишни яхшилаш ва улар сақланишини назорат қилишни тартибга солиш масалалари, шунингдек, меъёрдан ортиқча ва ишлатилмайдиган моддий бойликларни сотиш бўйича таклифлар киритади;
  
• 
  қуйидаги ҳолларда:
  

а) бюджет ташкилоти раҳбарининг буйруғига мувофиқ инвентарлашни ўз вақтида ўтказиш ва уни ўтказиш тартибига риоя қилиш учун;
б) ҳисоб-китобларда текширилаётган асосий воситалар, товар-моддий бойликлар, пул маблағлари ва воситаларнинг ҳақиқатдаги қолдиқлари тўғрисидаги маълумотлар рўйхатга тўлиқ ва аниқ қайд этилиши учун;
в) товар-моддий бойликларнинг улар нархи белгиланадиган фарқловчи белгилари (тури, нави, русуми, ҳажми, прейскурант бўйича тартиб рақами, артикули ва ҳ.к.) рўйхатда тўғри кўрсатилиши учун;
г) белгиланган тартибга мувофиқ инвентарлаш материаллари тўғри ва ўз вақтида расмийлаштирилиши учун жавоб беради.
Инвентарлаш комиссиялари аъзолари товарлар, материаллар ва бошқа бойликлар камомади ва ишлатиб юборгани ёки ортиқча чиққанини яшириш

мақсадида рўйхатга бойликларнинг ҳақиқатдаги қолдиқлари тўғрисида атайлаб нотўғри маълумотларни киритганлик учун белгиланган тартибга мувофиқ жавобгарликка тортиладилар. Мол-мулкнинг ҳақиқатдаги мавжудлигини текширишни бошлашдан олдин инвентарлаш комиссияси инвентарлаш пайтидаги энг сўнгги кирим-чиқим ҳужжатларини ёки моддий воситалар ва пул маблағлари ҳаракати тўғрисидаги ҳисоботларни олиши керак.

Инвентарлаш комиссиясининг раиси ҳисоботларга илова қилинган барча кирим-чиқим ҳужжатларига “инвентарлашгача ...да (сана)” деб кўрсатган ҳолда виза қўяди, бу эса бухгалтерияга ҳисоб маълумотлари бўйича инвентарлашни бошлаш пайтида мол-мулк қолдиқларини аниқлаш учун асос бўлиб хизмат қилиши керак.
Моддий жавобгар шахслар инвентарлаш бошланишига қадар мол- мулкка доир барча кирим-чиқим ҳужжатлари бухгалтерия ёки комиссияга топширилгани ва улар жавобгарлигига келиб тушган барча бойликлар кирим қилингани, чиқиб кетганлари эса чиқимга ҳисобдан ўчирилгани тўғрисида тилхат берадилар. Мол-мулкни сотиб олишга ҳисобот бериладиган суммалари ёки уни олиш учун ишончномалари бўлган шахслар ҳам шундай тилхат берадилар.
Инвентарлашни ўтказиш олдидан ишчи инвентарлаш комиссиялари аъзоларига буйруқ, комиссия раисларига эса пломбир топширилади (инвентарлаш комиссияси ишлайдиган бутун иш вақтида пломбир комиссия раисида сақланади). Буйруқда инвентарлашни ўтказишга доир ишни бошлаш ва тугатиш муддатлари белгиланади.
Агар мол-мулкни инвентарлаш бир неча кун мобайнида ўтказилса, моддий бойликлар сақланаётган хона инвентарлаш комиссияси кетаётганида муҳрланиши керак. Инвентарлаш комиссиялари ишида танаффус бўлганда (тушлик вақти, тунда, бошқа сабабларга кўра) рўйхатлар инвентарлаш ўтказилаётган ёпиқ хонадаги яшикда (жавон, сейфда) сақланиши шарт.
Буйруқларни бухгалтерия инвентарлашни ўтказиш тўғрисидаги буйруқлар бажарилишини назорат қилиш дафтарида рўйхатга олади.
Товар-моддий бойликларнинг ҳақиқатда мавжудлигини текширишга киришишдан олдин ишчи инвентарлаш комиссияси:

• 
  ёрдамчи бинолар, ертўлалар ва бойликлар сақланадиган, алоҳида кириш-чиқиш эшиклари бўлган бошқа жойларни пломбалаши;
  
• 
  оғирликни ўлчайдиган барча асбоблар созланганини текшириши ва уларни тамғалашнинг белгиланган муддатларига риоя қилиши шарт.
  

Тўсатдан ўтказиладиган инвентарлашларда барча товар-моддий бойликлар инвентарлаш комиссияси ҳозирлигида, қолган ҳолларда эса - олдиндан тайёрлаб қўйилади. Бойликлар гуруҳларга бўлиниши, навларга ажратилиши ва улар миқдорини санаш учун қулай бўлган маълум тартибда номлари, навлари, ҳажмлари бўйича жойлаштирилиши керак.
Асосий воситалар, хом ашё, материаллар, тайёр маҳсулот, товарлар, пул маблағлари ва бошқа бойликларни инвентарлаш уларнинг ҳар бир жойлашган ери ва ана шу бойликларни сақлаётган жавобгар шахс бўйича ўтказилади.
Ҳақиқатдаги қолдиқларни текшириш моддий жавобгар шахсларнинг (кассирлар, омборхона ва ҳоказолар мудирлари) албатта иштирок этиши билан амалга оширилади.
Инвентарлаш пайтида бойликларнинг мавжудлиги албатта санаш, тарозида тортиш, ўлчаш йўли билан аниқланади.
Етказиб берувчининг очилмаган ўрамида сақланаётган материаллар ва товарлар бўйича ушбу бойликлар миқдори истисно тариқасида ҳужжатлар
асосида, ушбу бойликлар бир қисмини албатта натурада (танлаб олиб) текшириш билан аниқланиши мумкин. Қопланмаган маҳсулотлар оғирлиги (ёки ҳажми)ни ўлчаш ва техник ҳисоб-китоблар асосида аниқлашга йўл қўйилади; ўлчаш далолатномалари ва ҳисоб-китоблар рўйхатга илова қилинади. Тарозида тортиладиган кўп миқдордаги товарлар инвентарланганда тарозида тортиш қайдномаларини ишчи инвентарлаш комиссиясининг аъзоларидан бири ва моддий жавобгар шахс юритади. Иш куни охирида (ёки тарозида тортиш тугагач) ана шу қайдномалар маълумотлари солиштирилади ва чиқарилган якун инвентарлаш рўйхатига қайд этилади. Тарозида тортиш қайдномалари рўйхатга илова қилинади.
Инвентарланадиган бойликлар ва объектларнинг номлари ва уларнинг миқдори рўйхатларда номенклатура бўйича ва ҳисобда қабул қилинган ўлчов бирликларида кўрсатилади.
Рўйхатларга ишчи инвентарлаш комиссиясининг барча аъзолари ва моддий жавобгар шахслар имзо чекадилар. Рўйхат охирида моддий жавобгар шахслар комиссия бойликларни уларнинг хозирлигида текширганини, комиссия аъзоларига нисбатан ҳеч қандай даъволар йўқлиги ва рўйхатда саналган бойликлар масъулиятли сақлашга қабул қилинганини тасдиқлайдиган тилхатга имзо чекадилар.
Бойликларнинг ҳақиқатда мавжудлигини текшириш пайтида моддий жавобгар шахслар ўзгарган тақдирда бойликларни қабул қилган шахс инвентарлаш рўйхатларига уларни олганлиги, топширган шахслар эса уларни топширганлиги хусусида имзо чекадилар.
Ташкилотга тегишли бўлмаган, бироқ унда жойлашган бойликларга алоҳида рўйхатлар тузилади.
Инвентарлаш пайтида инвентарлаш бўйича бирламчи ҳисоб ҳужжатларининг тасдиқланган намунавий шакллари қўлланилиши керак.
Инвентарлаш рўйхатлари механик воситаларда ёки қўлда тўлдирилиши мумкин.
Қўлда тузиладиган инвентарлаш рўйхатлари аниқ-равшан қилиб тўлдирилади. Ҳеч қандай ўчириш ва тузатиб ёзишларга йўл қўйилмайди.
Инвентарлаш рўйхатининг ҳар бир саҳифасида сўз билан товар-моддий бойликлар тартиб рақамлари сони ва ушбу саҳифада ёзилган барча бойликлар миқдорининг умумий якуни, бу бойликлар қандай ўлчов бирликларида кўрсатилганидан қатъи назар, кўрсатилади.
Рўйхатларнинг барча нусхаларида хатоларни тузатиш нотўғри ёзувлар устига чизиш ва чизилганлари устига тўғри ёзувларни қўйиш йўли билан амалга оширилиши керак. Тузатишлар таъкидланиши ва инвентарлаш комиссиясининг барча аъзолари ва моддий жавобгар шахслар томонидан имзоланиши керак.
Инвентарлаш рўйхатларида тўлдирилмаган сатрларни қолдиришга йўл қўйилмайди. Рўйхатларнинг охирги варақларида тўлдирилмаган сатрлар устига чизиб қўйилади.
Моддий жавобгар шахслар инвентарлашдан сўнг инвентарлаш рўйхатларида хатоларни аниқлаган тақдирда улар дарҳол (омбор, омборхона, шуъба ва ҳоказолар очилгунига қадар) буни ишчи инвентарлаш комиссиясига маълум қилишлари шарт. Моддий жавобгар шахсларнинг камомад ёки ортиқча чиқиш товар-моддий бойликлар номидаги хато, ўтказиб юбориш, янглишиш ва ҳоказолар туфайли юз бергани хусусидаги тушунтиришлари омбор, омборхона, шуъба очилгунига қадар қабул қилинади. Ишчи инвентарлаш комиссияси кўрсатилган фактларни текширишни амалга оширади ва улар тасдиқланган тақдирда аниқланган хатоларни белгиланган тартибда тузатади.
Бюджет ташкилотларининг раҳбарлари товар-моддий бойликлар ва пул маблағларининг тўғри ҳамда ўз вақтида ўтказилиши ва уларнинг кутилмаганда ўтказилишини таъминлаш учун жавобгардир. Улар бойликларнинг ҳақиқатда мавжудлигини қисқа муддатларда тўлиқ ва аниқ текширишни таъминлайдиган шароитларни яратиб беришлари шарт.
Бош бухгалтер тегишли бўлинмалар ва хизматлар раҳбарлари билан биргаликда инвентарлаш ўтказишнинг белгиланган қоидаларига риоя этилишини синчиклаб назорат қилишга мажбур.
Товар-моддий бойликларни инвентарлаш билан бир вақтда ташкилотнинг бухгалтерияси тегишли барча счётлар бўйича ёзувларни корреспонденцияланувчи счётлар билан қиёслаган ҳолда текшириши керак. Масалан, асосий воситалар бўйича фойдаланишга қабул қилинган барча объектлар ҳисобга олинган-олинмагани; товар-моддий бойликлар бўйича - барча келиб тушган бойликлар кирим қилинган-қилинмагани, чиқиб кетганлари эса ҳисобдан ўчирилгани ва унда акс эттирилгани ва ҳоказолар аниқланиши зарур.
Инвентарлашни расмийлаштириш учун мол-мулк ва молиявий мажбуриятларни инвентарлаш бўйича бирламчи ҳисоб ҳужжатлари шакллари қўлланиши лозим.
Инвентарлаш тугаганидан сўнг инвентарлаш тўғри ўтказилганини назорат тариқасида текширишлар ўтказилиши мумкин. Уларни инвентарлаш комиссиялари аъзолари ва моддий жавобгар шахслар иштирокида албатта инвентарлаш ўтказилган омбор, омборхона, шуъба ва ҳоказолар очилишига қадар ўтказиш керак. Инвентарлашлар тўғри ўтказилганини назорат тариқасида текшириш натижалари далолатнома билан расмийлаштирилади ва инвентарлаш тўғри ўтказилганлигини назорат тариқасида текширишларни ҳисобга олиш дафтарида рўйхатга олинади.

Солиштириш қайдномалари инвентарлаш пайтида ҳисоб маълумотларида тафовутлар аниқланган бойликлар бўйича тузилади.

Солиштириш қайдномаларида инвентарлаш натижалари, яъни бухгалтерия ҳисоби маълумотлари бўйича кўрсаткичлар ва инвентарлаш рўйхатлари (далолатномалари) маълумотлари ўртасидаги тафовутлар акс эттирилади.
Ортиқча ва кам чиққан товар-моддий бойликларнинг қиймати солиштириш қайдномаларида уларнинг бухгалтерия ҳисобидаги баҳосига мувофиқ келтирилади.
Инвентарлаш натижаларини расмийлаштириш учун ягона регистрлар қўлланиши мумкин, уларда инвентарлаш рўйхатлари (далолатномалари) ва солиштириш қайдномаларининг кўрсаткичлари бирлаштирилади.
Ташкилотга тегишли бўлмаган, лекин бухгалтерия ҳисобида қайд этилган (масъулиятли сақланишда бўлган, ижарага олинган, қайта ишлаш учун олинган) бойликларга алоҳида солиштириш қайдномалари тузилади.
Солиштириш қайдномалари ҳисоблаш ва бошқа техника воситаларидан фойдаланиб, шунингдек, қўлда тузилиши мумкин.
Инвентарлаш вақтида аниқланган бойликлар ҳақиқатда мавжудлиги билан бухгалтерия ҳисоби маълумотлари ўртасидаги тафовутларни тартибга солиш тўғрисидаги таклифлар кўриб чиқиш учун ташкилот раҳбарига тақдим этилади.
Қуйида инвентаризация ўтказиш бўйича белгиланган айрим тартибларни бузилиши ва ушбу тартиблар бузилиши натижасида келиб чиқувчи оқибатлар жадвал кўринишида келтирилган (1.6.1-жадвал).