С. У. Меҳмонов, Д. Й. Убайдуллаев бюджет ташкилотларида бухгалтерия ҳисоби

2.13.1-расм. Товар –моддий заҳираларни ҳисобдан чиқаришни хужжатлаштиришнинг схематик кўриниши.


Ўлчаш далолатномалари билан ёнилғининг белгиланган сарфлаш меъёрлари таққосланганда камомад чиқса, ташкилот раҳбари ортиқча сарфлаш сабабини аниқлаш тадбирларини, тегишли ҳолларда эса, айбдор шахслардан ундириш чораларини кўради;
Йўл варақаси сарфланган барча турдаги ёқилғини ҳисобдан ўчириш учун ишлатилади. Ёқилғи қанча сарф бўлган бўлса, шунча
ҳисобдан ўчирилади, бунда, сарафланган ёқилғи миқдори автомобилларнинг маркалари учун ўрнатилган тартибда тасдиқланган меъёрлардан ортиқ бўлмаслиги керак.
Товар-моддий захираларни ҳисобдан чиқарилиши бухгалтерия ўтказмаларида қуйидагича акс эттирилади.

№	Муомалалар мазмуни				Дт	Кт	Асос хужжат	бўлувчи
Сотиш
1	Товар моддий захиралар сотилишини акс эттириш хақиқий қиймати				201	06- счётнинг тегишли субсчётла ри	Юк хати, бухгалтерия маълумотнома- си
2	Товар моддий захиралар сотиш қиймати				15- счётнинг тегишли субсчётла ри	201	Юк хати
3	Бир вақтнинг ўзида 50 фоизи тегишли бюджет даромадига ҳисобланган сумма				201	160	Бухгалтерия маълумотнома- си
4	Бир вақтнинг ўзида ташкилотга тегишли 50 фоизи даромадга ўтказилганда				201	272	Бухгалтерия маълумотнома- си
5	Пул маблағларини келиб тушганда				113	15- счётнинг тегишли субсчётла ри	Шахсий ҳисобварақдан кўчирма
6	50 фоиз бюджетга ҳисобланган суммаларни ўтказиб берилиши				160	113	Шахсий ҳисобварақдан кўчирма
7	Товар моддий захираларни сотилишидан кўрилган салбий молиявий натижа (зарар)				231, 241, 251, 261 ёки 271 субсчётла рнинг тегишлис и	201	Бухгалтерия маълумотнома- си
8	Сотилган таннархи	тайёр	махсулотнинг	хақиқий	200	050	Юк хати, бухгалтерия

						маълумотнома- си
9	Тайёр махсулотни сотиш қиймати		15- счётнинг тегишли субсчётла ри		200	Юк хати
1 0	Тайёр махсулотни сотишдан пул маблағларини келиб тушганда		112		15- счётнинг тегишли субсчётла ри	Шахсий ҳисобварақдан кўчирма
1 1	Тайёр махсулотни сотилишидан кўрилган ижобий молиявий натижа (фойда)		200		262	Бухгалтерия маълумотнома- си
1 2	Тайёр махсулотни сотилишидан кўрилган салбий молиявий натижа (зарар)		261		200	Бухгалтерия маълумотнома- си
Беғараз бериш
	Товар моддий захираларни беғараз бериш		231, 241, 251, 261 ёки 271 субсчётла рнинг тегишлис и		05, 06 счётларни нг тегишли субсчётла ри	Юк хати, ҳисобдан чиқариш далолатнома- лари
Сарфланиши, сақлаш муддати тугагач яроқсизлиги сабабли, жисмонан ва маънан эскирганлиги натижасида тугатиш (йўқ қилиш)
1	Сарфланиши, яроқсиз ҳолатга келиши сабабли товар моддий захираларни ҳисобдан чиқариш		231, 241, 251, 261 ёки 271 субсчётла рнинг тегишлис и		05, 06 счётларни нг тегишли субсчётла ри	Юк хати (талабнома), ҳисобдан чиқариш далолатномалар и ва бошқалар
Камомад, йўқотиш ёки шикастланиш (синиш, бўлиниш) аниқланиши
1	Инвентаризация натижасида камомад чиққан товар-моддий заҳираларнинг чиқим қилиниши	231, 241, 251, 261 ёки 271 субсчётлар -нинг тегишлиси		05,06 счётларнин г тегишли субсчётлар и		Инвентаризация далолатномаси
2	Инвентаризация натижасида камомад	231, 241,		05,06		Инвентаризация

	чиққан бюджет маблағлари ҳисобидан сотиб олинган ёки сотиб олиниш манбаси ноаниқ бўлган товар-моддий захиралар суммасига (агарда моддий жавобгар шахсдан ундирилса): а) кам чиққан товар-моддий захираларнинг қийматини ҳисобдан чиқарилиши	251, 261 ёки 271 субсчётлар -нинг тегишлиси	счётларнин г тегишли субсчётлар и	далолатномаси
	б) айбдор шахсдан ундириладиган сумманинг бюджет даромадларига ҳисобланиши	170	160	Бухгалтерия маълумотнома- си
	в) айбдор шахс томонидан камомад суммасини тўланиши	пул маблағлари ни ҳисобга олувчи субсчётлар	170	Шахсий ҳисобварақдан кўчирма
	г) маблағларни бюджет даромадига ўтказиб берилиши	160	пул маблағлари ни ҳисобга олувчи субсчётлар	Шахсий ҳисобварақдан кўчирма
	Моддий жавобгар шахс камомад чиқишида айбдор деб тан олинган ҳолда (агарда товар-моддий захиралар бюджетдан ташқари маблағлар ҳисобидан харид қилинган бўлса): а) кам чиққан товар-моддий захираларнинг қийматини ҳисобдан чиқарилиши	170	05,06 счётларнин г тегишли субсчётлар и	Бухгалтерия маълумотнома- си
	б) агарда, мазкур товар-моддий захираларнинг қолдиқ қиймати моддий жавобгар шахс ҳисобига олиб борилган суммадан кам бўлса	170	272	Бухгалтерия маълумотнома- си
	в) агарда, мазкур товар-моддий захираларнинг қолдиқ қиймати моддий жавобгар шахс ҳисобига олиб борилган суммадан кўп бўлса	231, 241, 251, 261 ёки 271 субсчётлар -нинг тегишлиси	170	Бухгалтерия маълумотнома- си
	г) айбдор шахс томонидан камомад суммасининг тўланиши	пул маблағлари ни ҳисобга олувчи	170	Шахсий ҳисобварақдан кўчирма

субсчётлар

Такрорлаш учун саволлар

1. 
   Товар-моддий заҳиралар қайси холатларда ташкилот балансидан ҳисобдан чиқарилади?
   
2. 
   Товар-моддий бойликларни яъни материал қийматликларни сотишдан олинган маблағлар қандай тақсимланади?
   
3. 
   Товар – моддий заҳираларни ҳисобдан чиқарилиши жараёнини хужжатлаштиришни тушунтириб беринг?
   
4. 
   Товар – моддий заҳираларни ҳисобдан чиқарилиши жараёнини бухгалтерия ёзувларида акс эттирилишини тушунтириб беринг?
   

7. 
   Товар (иш, хизмат)лар ишлаб чиқариш харажатлари ҳисоби
   

Бюджет ташкилотларига Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 3 сентябрдаги 414-сонли “Бюджет ташкилотларини маблағ билан таъминлаш тартибини такомиллаштириш тўғрисида”ги қарорига мувофиқ фаолият тури бўйича товарлар (ишлар, хизматлар) ишлаб чиқариш ва сотиш имконияти берилган. Фаолият турига кўра товарлар (ишлар, хизматлар) ишлаб чиқариш ва сотишдан олинган даромадлар Бюджет ташкилотини ривожлантириш жамғармасига тушади ҳамда амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқ ҳисобга олинади. Маҳсулот ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш ҳамда ишлар бажаришга қилинадиган харажатлар ва уларнинг таннархини шакллантириш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54-сон “Маҳсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисидаги низомни тасдиқлаш ҳақида”ги қарорига мувофиқ амалга оширилади.
Маҳсулот(иш,хизмат) лар ишлаб чиқариш таннархини ҳосил қилувчи харажатлар уларнинг иқтисодий мазмунига кўра қуйидаги элементлар бўйича гуруҳларга ажратилади:
а) ишлаб чиқариш моддий харажатлар (қайтариладиган чиқитлар қиймати чиқариб ташланган ҳолда);
б) ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари, шу жумладан улар бўйича ҳисобланган ягона ижтимоий тўлов суммалари;
в) ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган асосий воситалар эскириши суммаси;
г) ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган бошқа харажатлар.
Сотиш харажатлари, ташкилотни бошқариш бўйича умумий харажатлар (маъмурий харажатлар), бошқа операцион харажатлар, молиявий фаолият бўйича харажатлар ва фавқулодда зарарлар маҳсулот (ишлар, хизматлар) ишлаб чиқариш таннархига киритилмайди.
Товар(иш,хизмат) лар ишлаб чиқариш харажатлари таннархни аниқлаш усуллари бўйича умумлаштирилади.
Маҳсулот (ишлар, хизматлар) таннархини аниқлашнинг асосий усуллари бўлиб: оддий, меъёрий, буюртма, босқичли усуллар ҳисобланади.
Таннархни аниқлашнинг оддий усули қўлланилганда ҳисобот давридаги барча ишлаб чиқариш харажатлари барча ишлаб чиқарилган маҳсулотлар (ишлар, хизматлар) таннархига киритилади. Маҳсулот (ишлар, хизматлар) бирлигининг таннархи ишлаб чиқариш харажатлари суммасини ишлаб чиқарилган маҳсулотлар (ишлар, хизматлар) бирликларининг умумий миқдорига бўлиш йўли билан ҳисоблаб чиқарилади.
Таннархни аниқлашнинг меъёрий усули хом ашё, материаллар, меҳнат ва ишлаб чиқариш қувватидан фойдаланишнинг белгиланган меъёрлари бўйича харажатларни ҳисобга олишга асосланган. Меъёрномалар вақти-вақти билан таҳлил қилиб турилади ва зарур ҳолларда жорий шарт-шароитларга мувофиқ қайтадан кўриб чиқилади.
Таннархни аниқлашнинг буюртма усули ишлаб чиқариш харажатлари маҳсулот (иш, хизмат) (бир хилдаги маҳсулотлар гуруҳи)га доир алоҳида буюртмалар бўйича идентификацияланадиган ва ҳисобга олинадиган якка тартибдаги ва майда туркумли ишлаб чиқаришга эга бўлган ташкилотларда қўлланади. Буюртманинг объекти бўлиб маҳсулот (иш, хизмат), бир хилдаги маҳсулот (иш, хизмат)нинг майда туркумлари ёки таъмирлаш, монтаж ва экспериментал ишлар ҳисобланади. Ишлаб чиқариш жараёни узоқ давом этадиган йирик маҳсулотларни тайёрлашда буюртмалар яхлит маҳсулотга эмас, балки унинг тугалланган конструкцияларга эга бўлган алоҳида агрегатлари, узелларига берилиши мумкин. Таннархни аниқлашнинг ушбу усулида барча харажатлар буюртманинг якунланишига қадар тўлалигича тугалланмаган ишлаб чиқариш деб ҳисобланади. Буюртма бирлигининг
таннархи унинг бажарилиши (маҳсулот ишлаб чиқарилиши, ишлар бажарилиши ёки хизматлар кўрсатилиши) тугаллангандан кейин аниқланади. Буюртма бўйича харажатларнинг бутун суммаси унинг таннархини ташкил қилади (2.14.1-расм).

Сотилган махсулот таннахи