S. Sofiyev hayot faoliyati xavfsizligi fanidan amaliy mashg’ulotlarini bajarish uchun

MASALAN.
Ftor ajraladigon manbalar yaqinidagi SASNA, MAEDR 
daraxlarida bo’lsa Ftor olgandan so’ng40-80\ ytganligi aniqlandi. 
Ftor tasirini biladigon daraxlarni 3-turga bo’lamiz. 
A.Sezgir daraxtlar, Shimtor, Archa, Sarig’, Qarag’ay. 
B.Uncha sezgir bo’lmagan daraxtlar, Mena, Duk, Grab. 
V.Sezgirligi juda kuchliy daraxtlar, Anosiya, Dub, Tust, Majovilnik 
daraxlarini kiritish mumkun. 
Ftor birmalari ajralib chiqayotgan manbalar atrofida joylashgan 
o’rmonlarni 1-3km radus oralig’ida joylashgan o’rmonlarni samaradorligini 
30-50\kamaygani aniqlangan. Katta xajmda chiqayotgan ftor manbalari 
atrofidagi daraxtlar o’rmonlar o’smaydi rivojlanmaydi va quriydi.Atmosferani 
zararlanishi o’rmon xo’jaligiga katta zarar yetkazadi oqibatda tuproq 
qatlamiga xam salbiy tasir ko’rsatadi O’rmonlarni xam qayta ekishga salbiy 
tasir ko’rsatadi.Bu yerlarda atmosfera xavosini buzilishi zararli moddalarni 
ko’payshi o’simlik va da raxlarni quritib qo’yadi. 
Sanoat chiqindilarini tuproq va qishloq xo’jaligiga maxsulotlariga tasiri. 
Qishloq xo’jaligida atmosferaga chiqayotgan zararli chiqitlar juda 
kuchliy salbiy tasir ko’rsatadi. Zararliy moddalar tarkibiga kiruvchi
oltingugut va azot oksidlari tuproq tarkibidagi ishqor moddalarni yo’qotadi 
va tuproq tarkibini kislatalashtiradi. Bundan tashqari ftor va og’ir metallarni 
tuproqqa tushib qolishi tuproq tarkibini o’zgartirib yubormoqda .Qishloq 
xo’jalik maxsulotlariga salbiy tasir ko’rsatmoqda. Bundan tashqari 
atmosferani zararlaydigon moddalar kul chang qurumlardir bular tarkibida 
zararli kompanentlar bo’lmasa tuproqqa o’g’it sifatida foydalanish mumkun. 

---

45 
Atmosfera tarkibidagi zararli moddalar o’simlik barglariga tushib ko’k 
massani zararlasa yerga so’rilib o’simlik ildizida so’riladi va zararlaydi 
ildizni quritadi .Gazsimon zararli moddalar o’simlik barglariga o’tirib olib 
foto sintezni ishdan chiqaradi va o’simlik quriy boshlaydi .Oziq-ovqat 
maxsulotlari zararlanishga faqat atmosferadagi zararliye moddalardan tashqari 
tabiatdagi zararli moddalar xam tasir ko’rsatadi. Bular havo xarorati, Namlik, 
Quyosh nurlari, Tumanlar, o’simliklarni o’sishiga o’zini tasirini ko’rsatadi 
zararli manbalarni turbalardan chiqishi turbani balandligiga qarab radiusti 3-
5km zararlaydi. Xar-xil qishloq xo’jaligi maxsulotlarining atmosfera hovosi 
tarkibidagi zararli moddalar miqdoriga va kontsentrattsiyasiga turlicha ega 
bo’ladi. 
Elektr stansiyasidan 2-3km uzoqlikdagi zo’nada yetishtirilayotgan
qishloq xo’jaligi maxsulotlarini tajribada sinab ko’rilganda xosildorlikni 
kamayishi quyidagicha bo’lgani aniqlandi. Bug’doy-18-26, arpa-16-34, 
qovun-torvuz-30-45, makkajuxori-25-50, o’tlar-14-25, kartoshka-17-35, ildiz 
meva-15-30. 
Bunday kamayish elektr stantsiyasi o’choqlaridan chiqarib yonish 
maxsuloti sifatida atmosferaga chiqarib yuboriladigan oltin gugut diooksidi va 
kulini tasiridir. 
Fto’r birikmalari bo’lgan zararliklar tuproq va atmosfera havosi tarkibida 
ma’lum darajada muommolar keltirib chiqaradi. Havo va tuproq tarkibidagi 
oltingugurt diooksidi va azot oksidi olingan qishloq xo’jaligi maxsulotlari
sifatini pasaytirib odamlar uchun istemol qilishga yaroqsiz xolatga keltirsada
ularni mollar uchun oziqa sifatida foydalanish imkoniyati bor edi. Agar bu 
maxsulotlar tarkibida ftor brikmalaridan zararlangan bo’lsa ularni xech bir 
xolatda zaxarliligi tufayli ishlatish imkoni yo’qoladi. Bu odam uchun xam
xayvon uchun xam zaxarliy xisoblanadi. O’simliklarni ko’k massalari juda 
ko’plab miqdorda ftor birikmalarini yig’ib olish imkonyatga ega bo’ladi. 
Yo’l qo’yiladigan darajada 100marta va undan ortiq ftor birikmalari yig’ilgan 
xolatlari bo’lgan.
Masalan. Beda 5 rrm miqdorda ftor saqlagan xolda ftor birikmalari
ko’plab atmosferaga chiqarib yuborilayotgan manbalar yaqinida o’sganlarda 
tarkibida 500 gr miqdorda ftor birikmalari yiqqani aniqlangan. Katta 
miqdorda ftor birikmalari yiqqan o’simliklarga uning tasiri va butunlay 
barglari quriydi. Bu o’simliklarni xayvonga berish mumkin emas sababi 
xayvonlarni zaxarlashi mumkun. Ftor birikmalari qishloq xo’jalik ekinlarining
xosildorligini xam keskin kamaytirib yuboradi. Shuning uchun ftorning 
zararli sezilgan yerlarda ekin maydon sifatida foydalanish uning xosildorligi
kamligi uchun foyda keltirmay qo’yadi va undan olingan maxsulotlardan 
foydalanish imkoniyati kamligidan bunday yerlardan qishloq xo’jaligida 
foydalanishni to’xtatgan maqul. Xozirgi kungi olingan malumotlarga ko’ra
tarkibida ftor birikmalari bo’lgan qishloq xo’jaligi maxsulotlaridan xayvonlar 
uchun oziqa sifatida foydalanishga ruxsat berilmaydi 

---

46 
-Qora mollar uchun oziqa maxsulotlari tarkibida ftor birikmalari
miqdori 40-50 gr dan oshmasligi kerak.
-Cho’chqalar uchun esa 100 dan oshmaslik kerak. 
-Tovuq va boshqa qushlar uchun 250-300 gr dan oshmasligi kerakligi
aniqlangan. 
Atmosfera tarkibida ftor ko’p bo’lganda sezgirligi kuchli o’t-o’lanlar 
o’lib ketadi. Ftorga chidamli bo’lgan o’simlik va o’tlar qolib yaylovni bir xil 
o’tlar bosib ketadi.
Mevali daraxtlarni ftorga sezgirligi juda yuqori 
Ftorning tasiri natijasida daraxt barglari sarg’ayadi to’kiladi xosili 
kamayadi daraxt kuchsizlanadi va quriydi.
Daraxt mevasi xam ftorning yig’ish xusisyatiga ega lekin bu mevalarni 
xam istemol qilish mumkin emas. Bulardan tashqari ftor birikmasi gullarni 
xam zararlash mumkun.
4.Chiqindilarni xayvonot olamiga tasiri. 
Atmosfera havosining ifloslovchi sanoat chiqindilari xayvonot olamiga
tasiri 2-xil xolatda bo’ladi. Bilvosita. Bevosita. 
A.Bevosita tasr deganda biz zararlangan atmosferadan xayvonlarning 
nafas olishi natijasida atmosfera havosi tarkibidagi gazsimon va changsimon 
moddalarning tasirini tushinamiz. 
Bunday nafas olish natijasida olinadigon zararli moddalarning miqdori 
xox gazsimon bo’lsin yoki changsimon bo’lishidan qatiy nazar uning miqdori
katta emas. 
B.Bilvosita- Bunda bilvosita zararlash yaniy zararli moddalarni oziqa 
maxsulotlari o’tish bunda zararlanish salmog’i bo’ladi. 
O’simliklar tarkibida yig’ilgan zararliy moddalar xox o’simlik poyasida
yoki ildizida bo’lsin xayvon yegandan so’ng xayvonning ichki organizimiga 
tushadi va xayvoni zaxarlab nobud qiladi. Agar havo tarkibida chang miqdori 
yuqori bo’lsa unda changlar birinchidan ozuqa maxsulotlariga qo’nadi va 
uning istemol qilishi natijasida ovqat xazm qilish orqali tasir ko’rsatadi va 
ikkinchidan katta miqdordagi chang nafas olish bilan o’pkaga o’tib u yerda 
xam o’z zararli tasirini ko’rsatadi. Atmosfera havosi tarkibida chang miqdori
yuqori bo’lgan mintaqalarda xayvonlarning o’pka va ovqat xazm qilish 
yo’llari orqali olgan chang miqdori taxminan oyiga 30-40kg ni tashkil qilish
aniqlangan .Chang asosan ovqat xazm qilish organining jumbushga keltiradi
va uning tasiri qorin va ichak xujayralarini zararlaydi. Buni natijasida
qorindan ajralayotgan suyuqliklarning ortib ketishiga va agar tasr qilayotgan 
chang tasirida ishqoriy moddalar ko’p bo’lsa unda xayvon oshqozonida 
kislata kamayib ketishiga olib keladi va uning ovqat xazm qilishi
yomonlashadi. Atmosfera havosini ifloslaydigan manbalar yaqinidagi
o’tloqlarda boqilgan mollar u yerdagi atmosfera havosi tarkibidagi changlar
kontsentratsiyasi nixoyatda yuqori bo’lganligi sababliy bu changlar tasiri 
ularning o’pka kasalligi va siliko’z kasalligi kelib chiqishiga sabab bo’ladi. 

---

47 
Ftor va uning birikmalari xam xayvonlar uchun og’ir oqibatlar 
tug’diradi. Ftor va uning birikmalari yig’ilgan yem xashaklarni istemol qilgan 
qoromollar kasallanadi
K asallik belgilari.mishak singari bo’lsada surinkali zaxarlanish 
natijasida ularda flikoza kasalligi kelib chiqadi . 
Uning asosiy belgilari. Ovqat yemay qo’yadi. Ozib ketadi. Sut berishi 
kamayadi. O’sishi sekinlashadi. Tish tuzilishidi nosozlik kuzatiladi. Tish 
emali sarg’ayadi. Tish butinlay yemiriladi. 
Atmosferada zararliy moddalarni ortib ketishi ayniqsa qora mollar uchun 
o’ta xavfli xisoblanadi. Silikoza kasalligi.