S, Qorayevning «Toponimika» qo'llanmasi toponimikaning ilmiy-nazariy asoslariga feamda O'zbekiston toponimiyasiga bag'ishlangan va shubhasiz, ijtimoiy hajitda gujnanitar fanJaming eng dolzarb

qonunini  hamda  geografik  obyektlarning  kam  uchraydigan  xarakterli  xususiyatlarga 

qarab  nom  olishining  nisbiy  negativlik  qonunini  kashf  etdi  (hammayoq  qarag'ayzor 

bo'lgan joylarda Qarag'ayzor toponimining bo'lshi shu yer uchun xarakterli xususiyat 

emas).  V.A.Nikonov  o'zining  toponimik  lug'atida  dunyodagi  4  mingga  yaqin  yirik 

geografik obyektlar nomlarining kelib chiqishini izohlab bergan. 

Moskvalik  yirik  tilshunos  toponimistlardan  biri  A.V.Superanskayadir.  Olima 

toponimlarga,  xususan  atoqli  otlarga  bag'ishlangan  ko'plab  asarlar  yozgan.  Uning 

---

geografik  nomlar  lingvistik  qonuniyatlaridan  bahs  etadigan  eng  yirik  asari 

«Toponimika  nima?»  (Chto  takoe  toponimika?  –  M.,  1985.)  kitobidir.  Asarda 

toponimikaning  nazariy  asoslari  bayon  etilgan,  geografik  nomlar  tarixidan 

ma'lumotlar keltirilgan. 

3. O'rta Osiyo va uning geografik nomlari to'g'risidagi eng qadimgi ma'lumotlar 

miloddan avvalgi VI-V asrlarda yunon olimlari asarlarida uchraydi. «Tarix fani otasi» 

deb nom olgan Gerodot (miloddan avvalgi 485-425 yillar), Kaspiy dengizidan sharq 

tomondagi  hududni  «bepoyon  tekislikdan  iborat»  deb  atagan,  Araks  daryosini 

(Amudaryoni) tilga olgan. 

Aleksandr Makedonskiy (Iskandar Zuiqarnayn) ning bostirib kelishi (miloddan 

avvalgi  334-325  yillar),  shuningdek  savdo  aloqalarining  avj  olishi  qadimgi  dunyo 

olimlarining geografik tasavvurlarini kengaytirishga imkon berdi. Aleksandr Baqtriya 

bilan  Sug'diyonada  sakkizta  shahar,  boshqa  bir  ma'lumotlarga  ko'ra  o'nta  shahar 

qurgani, shulardan Aleksandriya deb atagan (masalan, Aleksandriya Esxata «Chekka 

Aleksandriya,  -  hozirgi  Bekobod  shahri  yaqinida),  Kiropol  (Tojikiston 

Respublikasidagi  Shahriston  dovoni  yaqinidagi  Shahriston  qishlog'i  o'rnida  bo'lgan 

degan  fikr  bor).  Shu  bilan  birga  fotih  bir  qancha  shaharlarni,  jumladan  Marakandni 

(Samarqandni) vayron qilgan. 

O'rta  Osiyoning,  jumladan  O'zbekistonning  daryolari,  tabiiy  geografiyasi, 

shaharlari  to'g'risidagi  ma'lumotlar  miloddan  avvalgi  I  asrga  kelganda  aniq  bir  tus 

oladi.  Masalan,  qadimgi  yunon  geografi  va  tarixchisi,  17  jildlik  «Geografiya» 

asarining  muallifi  Strabon  (miloddan  avvalgi  64/63-23/24  yillar),  tarixchi  va 

yozuvchi, 7 jildlik ―Aleksandr Makedonskiy yurishlari tarixi‖ muallifi Flavly Arrian 

(95-175  yillar),  10  jildlik  «Aleksandr  Makedonskiy  tarixi»ni  yozgan  Ruf  Kursiy  (I 

asr), Yaksart  (Sirdaryo), Politimet  (Zarafshon) haqida  ma'lumotlar berganlar. Arrian 

Sirdaryo  bo'yida  sug'diylarning  shaharlarini  tilga  olgan.  Astronom  Ptolemey 

(tahminan  90-160  yillar)  O'rta  Osiyo  geografiyasi  haqida  keng  ma'lumotlar  berib 

o'lka hududlarini, daryolari, shaharlarini tasvirlab yozgan. 

Shunday  qilib,  antik  dunyo  olimlarining  asarlarida  O'rta  Osiyo,  jumladan 

O'zbekistonda  bir  qancha  nomlar,  chunonchi  Araks  (Amudaryo),  Oks  (Oksos-

Amudaryo), Xorasmiya (Xorazm) shahri, Qang' (Kangxa, Qang’uy) davlati, Yaksart 

(Sirdaryoning  eng  qadimgi  maxalliy  nomi),  Marakand  (Samarqand),  Politimet 

(Zarafshon) va boshqalar tilga olingan. 

Milodning  VII  asridan  e'tiboran  arab  xalifaligi  mamlakatlarida  ham  fan 

rivojlana  boshladi.  Arablar  bosib  olgan  O'rta  Osiyo  ham  ana  shu  xalifalik  tarkibida 

edi. O'rta asrlarda Turkistonda buyuk olimlar ijod qilganlar va jahon fanini, jumladan 

toponimikani rivojlantirishga katta hissa qo'shgan. 

Masalan,  Beruniyning  geografik  va  toponimik  merosi  «Hindiston  tarixi»,  «Al-

osorul boqiya», «Qonuni Ma'sudi» asarlarida keltirilgan. Olim xorazmliklarda Vaxsh 

suvlami,  jumladan  Jayxun  daryosini  nazorat  qilib  turgan  malak  nomi  ekanligini 

aytgan. Demak, Amudaryoning o'ng irmog'i bo'lgan Vaxsh, Surxondaryo viloyatidagi 

Vaxshivordara kabi toponimlar o'sha suv parisi nomi in'ikosidir. «Geodeziya» asarida 

Beruniy  o'sha  vaqtdagi  Sariqamisli  ko'Iini  Xiz  tengizi,  ya'ni  «Qiz  dengizi»  deb 

atagan.  Olim  toponimika  qonuniyatlariga  oid  bir  qancha  fikrlar  bildirgan,  masalan, 

yunonlar  va  arablar  turkiy  so'zlarni  buzib  o'z  tillariga  moslab  talaffuz  qilganliklari 

---

oqibatida bir qancha so'zlarning ma'nosi o'zgarib ketganini, (masalan, turkiycha  tosh 

so'zini  arablar  shosh  deb  talaffuz  qilishlarini)  aytadi.  Beruniy  o'zining  «Saydana» 

asarida  400  dan  ortiq  qishloq,  tog',  daryo,  shahar  va  orollar,  «Qonuni  Ma'sudi» 

kitobida  600  dan  ortiq  joy  nomlarini  tilga  olgan.  Shundan  85  tasi  O'rta  Osiyo  va 

Xurosonga tegishlidir. 

O'rta  asrlardagi  barcha  tarixiy,  geografik  va  lingvistik  asarlar  orasida 

toponimika  uchun  hozir  ham  o'z  ahamiyatini  yo'qotmagan  asar,  bu  Mahmud 

Qoshg’ariyning  uch  jildli  «Devonu  lug'otit  turk»  kitobidir.  O'zbekistonning  tarixiy 

toponimiyasi uchun yana bir o'ta qimmatli asarlaridan biri Abu Bakr Muhammad ibn 

Ja'far  Narshaxiyning  «Buxoro  tarixi»  kitobi  sanaladi.  Kitob  934-944  yillarda  arab 

tilida  yozilgan.  1128-1129  yillarda  forschaga  qisqartirib  tarjima  qilingan,  noma'lum 

muallif kitobga mo'g'ullar bosqinchiligigacha bo'lgan voqealarni qo'shgan. Bu asarda 

O'rta  Osiyoning  VIII-XII  asrlardagi  siyosiy,  iqtisodiy  va  madaniy  hayoti  yoritilgan. 

Shu bilan birga eski Buxoro va uning yaqinidagi bo'lib bir necha yuz geografik nom 

tilga olingan. Shunisi qiziqki, X-XI asrlardagi ko'pgina geografik nomlar hozirgacha 

saqlanib  qolgan.  Shulardan  Nur  (hozirgi  Nurota),  G'ijduvon,  Romitan,  Shopurkon 

qadimiy  nomlardir.  Varaxsha  (Faraxsha),  Poykant,  Buxorodan  ham  keksa 

shaharlardir,  deb  yozadi  Narshaxiy.  Tarixchining  ma'lumotlariga  ko'ra,  Buxoroning 

Numijkat, Madinat-us-sufriya  («Mis  shahri»), Madinat-tujjor («Savdogarlar  shahri»)  

degan nomlari bo'lgan. 

O'zbekiston  joy  nomlarining  o'rganilishiga  «arab  geograflari»  nomi  bilan 

mashhur  olimlar  katta  hissa  qo'shgan.  Shu  narsa  e'tiboga  sazovorki,  yangi  qo'shib 

olingan  hududlarning  ma'muriy  tuzilishini  o'rniga  qo'yish  munosabati  bilan  ―Soliq 

daftarlari‖ — «Kitob al-xaraj» va «Yo'dnomalar» paydo bo'ladji. Bunday nomalarda 

viloyatlar  va  aholi  punktlari,  dexqonchilik  va  kasb-hunar  mahsulotlari,  bekatlar 

ko'rsatib qo'yilar edi.  

Muqaddasiy  ma'lumotlariga  ko'ra,  Chag'oniyonda  (Surxondaryo  vodiysida) 

16000  ga  yaqin  qishloq  bo'lgan.  Sayyoh  Farg'onada  Axsikat,  O'zgand,  O'sh,  Qubo 

(Quva),  Marg’inon,  Rishton,  Kason,  Bob  (Pop),  Asht,  Avval,  Andukon  (Andijon) 

kabi 40 ta shahar hamda jome masjidli qishloqni sanab o'tadi. Muqaddasiy va boshqa 

arab  geograflarining  asarlarida  nomlari  hozirgacha  saqlanib  qolgan  toponimlar  tilga 

olingan: Jizzax, Xo’jand va boshqalar. 

Bu kabi ma'lumotlar Vatanimiz toponimiyasining qadimiy ekanligini ko'rsatadi. 

Axsikat,  Samarqand,  Farg'ona,  Choch  (Toshkent)  kabi  nomlar  VIII  asrga  oid  sug'd 

hujjatlarida  va  undan  ham  oldin,  Andigon  (Andijon),  Marv,  Karmana,  Kesh 

(Shahrisabz),  Marg'inon  (Marg'ilon),  Miyonqol,  Narpay,  Naxshab  (Qarshi),  Parak 

(Chirchiq),  Barsket  (Parkent),  Biskat  (Piskent),  Biskom  (Piskom),  Bob  (Pop), 

Rishton,  Farg'ona,  Forob,  Chag'oniyon  (Surxondaryo  vodiysi),  Shovdor,  Quva, 

Qurshob  (Xurshob),  Xuqand  (Qo'qon),  G'ijdavon,  Xuzor  (G'uzor),  Hazorasp  kabi 

nomlar  IX-X  asrlar  manbalarida  –  arab  geograflarining  asarlarida,  «Hudud  al-

olam»da, Narshaxiyning «Buxoro tarixi» da tilga olingan. 

XIII  asrda  ijod  qilgan  Yoqut  (Yoqut  ibn  Abdulloh  ar-Rumi  al-Hamaviy) 

«Mu'jam al-buldon» nomli ko'p jildli lug'atida geografiyaga oid barcha ma'lumotlarni 

jamlab  katta  toponimik  meros  qoldirgan.  Yoqut  O'rta  Osiyo,  jumladan 

O'zbekistonning ma'lum va mashhur Buxoro, Samarqand, Ishtixon, Zomin, Naxshab 

---

(Nasaf-Qarshi),  Farg'ona,  Uzkand  (Yuzkand-O'zgant),  Axsikat,  Xuqand  (Qo'qon), 

Xo'jand,  O'sh,  Dabusiya,  Usrushona,  Farob,  Termiz  shahar  va  qishloqlari  haqida 

mukammal ma'lumot qoldirgan.  

Umuman  olganda,  arab  geograflari  asarlarida  respublikamiz  toponimiyasi 

haqida ko'plab ma'lumot topsa bo'ladi. 

Turkiy  tarixiy  manbalardan  toponimika  uchun  eng  ahamiyatlilari  sifatida 

Mahmud  Qoshg'ariyning  «Devonu  lug'otit  turk»  va  Zahiriddin  Muhammad 

Boburning «Boburnoma» asarlarini alohida tilga olish mumkin. 

«Devonu lug'ot-it turk»ning toponimika fani uchun ahamiyati shundaki, asarda 

200  ga  yaqin  turkiy  toponimlar,  ko'plab  etnonimlar  –  o'sha  vaqtdagi  turkiy 

qabilalarning nomlari (yag'ma, chigil, sug'dak - sug'diylar) va ularning geografiyasi, 

bir  necha  o'nlab  qadimiy  turkiy  ismlar  (Bektur,  Arslontegin,  Turumtoy),  ko'plab 

geografik atamalar (art, dovon, yoz-yozi dasht, baliq, shahar), shuningdek o'simlik va 

hayvonlarning  qadimiy  turkiy  nomlari  (avya-behi,  so'kso'k  –  «saksovul»,  qazin  – 

qayin,  yag'an  –  fil,  qoz–g'oz,  chabaq  –  mayda  baliq  keltirilgan.  «Devonu  lugot-it 

turk»  ning  uchta  jildida  keltirilgan  boy  toponimik  materiallar  joy  nomlarining 

etimologiyasini  tadqiq  qilishda,  toponimlarning  qadimiy  fonetik  shakllarini 

aniqlashda o'ta qimmatli manbalar bo'lib xizmat qiladi.  

Zahiriddin  Muhammad  Boburning  «Boburnoma»  asarida  tarix,  etnografiya, 

geografiyaga  oid  qimmatli  ma'lumotlardan  tashqari,  toponimika  sohasida  ham  boy 

materiallar  keltirilgan.  «Boburnoma»  ning  bu  boradagi  ahamiyati  shundaki,  undan 

toponimlarning  qadimiy  shakllarini  bilib  olish  mumkin:  Dizak  –  Jizzax,  Ko'hak  – 

Zarafshon, Sayxun, Xo'jand suyi  — Sirdaryo, Chir- Chirchiq va hokazo. 

Bobur  tilga  olgan  ko'plab  geografik  atamalar  toponimlarning  kelib  chiqishini 

aniqlashda va o'zbekcha ilmiy terminologiyani ishlab chiqishda katta ahamiyatga ega, 

masalan:  band  –  to'g'on  yoki  «bekat»,  jazoir  –  orol,  jangal  –  o'rmon,  qo'l  –  daryo 

tarmog'i, tangi – tor dara quruq qo'l yoki suvsiz qo'l – soylik, parcha tog'– qoldiq tog,