S. K. Ganiyev, M. M. Karimov, ica. Tashev

ShaklBosqichKalitQ - seans davomida seans-bosqich kali- tidan bosqich kalitini shakllantirish bo‘lib, dastlabki matnni shifr-

95

matnga va teskari yo‘nalishda almashtirishda Qo‘shBosqichKalit() almashtirishini bajarish uchun foydalaniladi; mazkur almashtirish kirishi chiziqli seans-bosqich kaliti massivi kse, chiqishi bayt sathida berilgan ikki o‘lchamli Ke[8,4] massividir;

• 
  Qo‘shBosqichKaIit() - oddiy shifralmashtirish bo‘lib, dastlabki matnni shifrmatnga va teskari yo‘nalishda Holat va bosqich kaliti massivi Ke elementlan ustida istisnoli YoKI (2 moduli bo‘yicha bitlab qo'shish) amalini bajarishdan iborat; mazkur shifralmashtirish kirishi bayt sathida Holat massivi, Ke massivi bo‘lib, chiqishi bayt sathida Holat massividir;
  
• 
  Qo'shHo/atQ — oddiy shifralmashtirish bo‘lib, shifrlash bloklari ustida amalga oshiriladigan elektron kod kitobi rejimidan boshqa rejimlarda dastlabki matnni shifrmatnga va teskari yo‘na- lishda XOR amali ishtirokidafoydalaniladigan almashtirish.
  

Shifrlash kriptografik moduli ni ishga tushirishda avvalo, mo- dulga shifrlash kaliti к va funksional kalit k_t, o‘rnatilgan bosqichlar soni e hamda rejim m =ShBil uchun initsializasiyalash vektori IV yuklanadi. Shuningdek, dastlabki matnni shifrmatnga almashtirish rejimida dastlabki matn, shifrmatnm dastlabki matnga almashtirish rejimida esa shifrmatn kriptografik modulning Holat massiviga yuklanadi. Shifrlash jarayonining boshlanishida ShaklSeansKalit- Bayt(k,kf), ShaklSeansKalit(K_st) va ShaklBosqichKalit(k_se) ishga tushiriladi. ShaklSeansKalitBayt(k,kf), S'naklSeansKalit(K_st) shifral- mashtirishlari chiqishida bayt sathida almashtirish massivlari va diamatritsaviy qismlardan tarkib topgan seans kaliti massivlari shakllantiriladi. Bu massivlar toki k, kf lar o‘zgarmas bo‘lib qolar ekan, keyingi seanslarda ham foydalanilaveradi. ShaklBosqichKalit- (kse) shifralmashtirishi chiqishida boshlangich va har bir bosqich uchun shakllantirilgan bosqich kalitlari to‘plami shakllantiriladi.

Elektron kod kitobi (Elektron kod kitobi) m=Ekk va shifr bloklarni ilaktirish (ShifrBloklarni ilaktirish) m=ShBil rejimlariga tegishli psevdokod keltirilgan.

Aralash (Holat,Ks), BaytAlmash (Holat,Ba), Qo‘shBosqich- Kalit (Holat,Ke), Sur (Holat) oddiy shifralmashtirishlari va ShaklSeansKalitBayt(k,kf), ShaklSeansKalit(Kst), ShaklBosqich- Kalit (kse) va Qo‘shHolat (Holatt, Holat) almashtirishlari keyingi bandda keltirilgan.

Shifrlash modulining dasturiy-apparatli shaklida funksional kalit yangilash jarayonini ShaklSeansKalitBayt(k,kf), ShaklSeans- Kalit (Kst), ShaklBosqichKalit(k_se) almashtirish jarayonlari bilan qo'shib olib borish maqsadga muvofiqdir. Unda shifr protsedurasiga ShaklSeansKalitBayt(k,ki), ShaklSeansKalit (Kst),

ShaklBosqichKalit(k_Se) natijalarini kiritish nazarda tutilishi lozim. Shifrlash protsedurasining psevdokodi quyida keltirilgan Shifr (int blok soni, byte 1V[32], byte kirish [blok soni] [32], byte chiqish [blok soni] [32], byte k[32], byte kf [32], byte e) begin

byte k_e[8, 4], K_s [8, 4], K_e [8, 4]

Holat [8, 4], Holatn [8, 4] if (m=Sh)

ShaklSeansKalitBayt (k, kf)

ShaklSeansKalit (K_st)

ShaklBosqichKalit (k_se) for blok=l step 1 to blok soni Holat=kirish[blok] if (m=ShBil) if (blok=l)

Holatn=IV

else

Holatn=chiqish[blok-l] end if

Qo‘shHolat (Holat, Holatn) end if

for bosqich=l step 1 to e Qo‘shBosqichKalit (Holat, K_c)

Aralash (Holat, K_s)

Sur (Holat)

BaytAlmash (Holat, B_a)—

end for

Qo^£shBosqichKalit (Holat, K_e)

Aralash (Holat, K_s)

Chiqish [blok]=Holat end for else

ShaklSeansKalitBayt (к, kf)

ShaklSeansKalit (K_st)

ShaklBosqichKalit (k_se) for blok=l step 1 to bloksoni Holat=kirish [blok]

Aralash (Holat, K_s)

Qo‘shBosqichKalit (Holat, Ke) for bosqich=l step 1 to e

BaytAlmash (Holat, B_a)

Sur (Holat)

Aralash (Holat, K_s)

Qo‘shBosqichKalit (Holat, K_e) end for if (m=ShBil) if (blok=l)

Holatn=IV

else

Holatn-kirish[blok-1 ] end if

Qo‘shHolat (Holat, Holatn) end if

chiq ish [blok]=Holat end for end if end

Simmetrik shifrlashning barcha tizimlari quyidagi kamchilikl- arga ega:

• 
  axborot almashuvchi ikkala subyekt uchun maxfiy kalitni uzatish kanalining ishonchliligi va xavfsizligiga qo‘yiladigan talablaming qat’iyligi;
  
• 
  kalitlarni yaratish va taqsimlash xizmatiga qo‘yiladigan talablaming yuqoriligi.
  

Sababi, o^£zaro aloqaning «har kim - har kim bilan» sxemasida «и» ta abonent uchun n(n-1)/2 ta kalit talab etiladi, ya’ni kalitlar sonining abonentlar soniga bog‘liqligi kvadratli. Masalan, /7=1000 abonent uchun talab qilinadigan kalitlar soni /?(/?-1)/2=499500. Shu sababli, foydalanuvchilari yuz milliondan oshib ketgan «Internet»

98

tarmog‘ida simmetrik shifrlash tizimini qo‘shimcha usul va vosi- talarsiz qo‘llashning iloji yo‘q.

Nazorat savollari:

1. 
   Simmetrik shifrlash tizimlarimng ishlash sxemasini tushun- tirib bering.
   
2. 
   AQShning axborotni shifrlash standarti DES algoritmini tushuntirib bering.
   
3. 
   AQShning axborotni shifrlash standarti AES algoritmini tushuntirib bering
   
4. 
   Rossiyaning axborotni shifrlash standarti GOST 2814-89 algoritmini ishlash sxemasini tushuntirib bering.
   
5. 
   0‘zbekiston Respublikasining ma’lumotlami shifrlash stan­darti 0‘z DSt 1105-2009 algoritmini ishlash sxemasini tushuntirib bering.
   
6. 
   Simmetrik shifrlash tizimlarining afzalliklari va kam- chiliklari.
   

3. 
   Asimmetrik shifrlash tizimlari
   

Asimmetrik kriptotizimlarda axborotni shifrlashda va rasshifrovka qilishda turli kalitlardan foydalaniladi:

•