S. J. Razzaqov Namangan muhandislik-qurilish instituti

To’ldiruvchilarning dona va modda zichligi 
To’ldiruvchilar donalari zichligi, bu quruq shag‘al yoki chaqiq tosh 
namunasi massasining uning donalari xajmi yig‘indisiga nisbatan aytiladi. 
To’ldiruvchilar donalari hajmi, to‘ldiruvchilardan olingan namunalarni suvda va 
havoda massasini o’lchashdagi farq bilan aniqlanadi. Buning uchun to’ldiruvchilar 
namunasini suvda o’lchashda undagi g‘ovaklar suv bilan to’ladi, shu sababli 
to’ldiruvchilar namunasi oldindan suvga solib qo‘yiladi . 
To’ldiruvchilar donalari zichligi (g/sm³) quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
сув
з
m
m
m





3
2
1
, ( kg/m³)

bu erda:
m
1
 - 
to’ldiruvchi namunasining quruq holatdagi massasi, g
 
m
2
- 
to’ldiruvchi namunasining suv shimgandan so’ng, xavoda o’lchangan 
massasi, g 
m
3
- 
to’ldiruvchi namunasining suv shimgandan so’ng, suvli muhitda 
o’lchangan massasi, g 
ρ
suv
 – 
suvning zichligi, 1g/sm³ ga teng.
 
To‘ldiruvchilarning dona zichligini aniqlashda, ishni qulay borishi uchun 
UzRST bo’yicha shag‘al yoki chaqiq tosh namunasi 1l hajimdagi maxsus 
perforirlangan idishga joylashtiriladi, birgalikda barcha jaraënlar bajariladi. 
Konteyner bilan to’ldiruvchi namunasining massasini o’lchangandan so‘ng, bo’sh 
konteynerni suv va xavoda aniqlangan massasi ayriladi. 
Keltirilgan izlanishlar olingan to‘ldiruvchi namunasidagi donalarning o’rtacha 
zichligini aniqlash imkonini berdi. G‘ovak to’ldiruvchilarning aloxida donalarini 
zichligini aniqlashda to‘ldiruvchi donalari xajmiga nisbatan yuqori dispers 
sochiluvchan muxitda o’lchanadi. UzRST ga bo‘yicha qizdirilgan kvars qumi 
ishlatiladi. Bunda qum idishga yuqorisigacha to’ldiriladi, so’ngra galma-gal 
to’ldiruvchi donasi qo’shiladi, idish yana qum bilan to’ldiriladi va qolgan suv 
xajmi o’lchanadi. Bu oxirgisi esa to’ldiruvchi donasi xajmiga mos keladi bunda 
qum va idishni zichlash mumkin emas.

---

20 
To’ldiruvchining suvli muhitdagi hajmi, uning qum yoki boshqa muhitdagi 
xajmidan farq qilishi mumkin.
Beton tarkibini hisoblashda beton tarkibida to’ldiruvchi donasi egallagan 
xajmni bilish kerak. Ko’p to’ldiruvchilar uchun ayniqsa ochiq g‘ovakli 
to’ldiruvchilar uchun bu hajm yuqorida keltirilgan usulda kam aniqlanadi, chunki 
dona ochiq g‘ovaklari suv yoki sement bilan to’ladi. 
Shu sababli UzRST ga ko’ra to’ldiruvchi donalarining zichligini sement 
qorishmada aniqlash yaxshi samara beradi. Quruq g‘ovak to’ldiruvchi (shag‘al 
yoki chaqiq tosh) 3,5 l xajmda, 1,7 kg sement va 3,4 kg kvars qumi olinadi.
Beton qorishmasini aniq konsistensiyaga kelgunicha suv qo’shiladi. 
Aralashtirilgan beton qorishmasi 15 minut davomida ushlab turiladi. So’ngra 
barcha qorishma 5l sig‘imli idishga solinadi va 30-60 sekund davomida zichlanadi 
(vibromaydonchada), beton qorishmasining zichligi aniqlanadi. 
Yirik to’ldiruvchining sement qorishmasidagi zichligi (g/sm³) quyidagi 
formula bo’yicha aniqlanadi: 
)
(
3
.
.
сув
к
к
ц
ц
cм
см
т
ц
з
m
m
m
M
m









,
 ( kg/m³) 
bu erda: 
ρ
sm
 
– beton qorishma zichligi , kg/l 
m
3
 – 
quruq g‘ovak to’ldiruvchi massasi , kg
M –
aralashmadagi barcha materiallar sarfi, 
(suv xam inobatga olinadi ), kg
m
s
 
– aralashmadagi sement massasi, kg
ρ
s
- siment chichligi, UzRST bo’yicha – 3,1 g/sm³ teng.
m
k
 – 
aralashmadagi kvars qumi massasi, kg 
ρ
k
- kvars qumi zichligi – 2,65 g/sm³ ga teng.
m
suv
 
– aralashmadagi suv massasi, kg
To’ldiruvchining modda zichligi boshqa qurilish materiallari singari 
namunani juda mayda kukun xolatida maydalab, so’ngra namuna kukunini 

---

21 
absalyut xajmining kukunga kiritilgan suv yoki kerosin xajmiga nisbati pinometr 
yoki Le-Shatel’e asbobida aniqlanadi. 
3-§.