S. J. Razzaqov Namangan muhandislik-qurilish instituti

---

1 
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 
A.Xamidov
BETON TO‘LDIRUVCHILAR 
TEXNOLOGIYASI 
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan
oliy o‘quv yurtlarining 5340500-Qurilish materiallari, buyumlari va 
konstruksiyalarini ishlab chiqarish” ta’lim yo‘nalishi talabalari uchun
darslik sifatida tavsiya etilgan 
Toshkent-2020 

---

2 
ANNOTATSIYA 
Darslikda “Beton to‘ldiruvchilari texnologiyasi” o‘quv fanining dolzarbligi
va oliy kasbiy ta’limdagi o‘rni, o‘quv fanining maqsadi va vazifasi,
b
eton 
to’ldiruvchilar turlari, xossalari va ularga qo’yilgan talablar, tabiiy to’ldiruvchilar 
olish texnologiyasi, tabiiy g’ovakli to’ldirgichlar, sun’iy g’ovak to’ldirgichlar - 
keramzit aglaporit, perlit, keramporit, komporit, shlakli pemza, perlit, dolomit,
ishlab chiqarish texnologiyasi, ularni quritish, kuydirish va sovitish, 
aglomeratsiya jarayonining o’ziga xos tomonlari va shu kabi mavzular uzviylik 
va uzluksizlik nuqtai-nazardan, mantiqiy ketma-ketlikda o’z aksini topgan. 
Darslikning ilovalarida fani o‘qitishda qo‘llashga tavsiya etilgan pedagogik 
innovatsion metodlar berilgan. 
Ushbu 
darslik 
5340500-Qurilish 
materiallari, 
buyumlari 
va 
konstruksiyalarini ishlab chiqarish” ta’lim yo‘nalishi talabalari uchun 
mo‘ljallangan bo‘lib, shuningdek bakalavriatning barcha qurilish ta’lim 
yo‘nalishlarning talabalari hamda ushbu soha muhandis-texnik xodimlari ham 
foydalanishlari mumkin.
Taqrizchilar: 
S.J.Razzaqov - Namangan muhandislik-qurilish instituti 
professori, qurilish-texnologiya fakulteti dekani, texnika 
fanlari doktori
M.Mirzajonov - Farg‘ona politexnika instituti “Qurilish 
materiallari, 
buyumlari 
va 
konstruksiya-larini 
ishlab 
chiqarish” kafedrasi mudiri, dotsent, texnika fanlari nomzodi

---

3 
Kirish 
O’zbekiton
da bunyodkorlik ishlari kun sayin keng rivojlanib, yangi bino va 
inshootlar, kup kavatli turar joylar, madaniy-maishiy ob’ektlar, yullar ko‘priklar va 
boshqa ob’ektlar jadal sur’atlarda qurilishi bilan birga, zamonaviy ishlab chikarish 
korxonalari ham keng ko‘lamda qurilib, ishga tushirilmoqda. Qurilish qancha ko‘p 
bo‘lsa, qurilish materiallariga bo‘lgan talab va ektiyoj ham shunchalik 
ko‘payaveradi. 
O’zbekiton Respublikasi Prezidentining 2019 yil, 23 maydagi "Qurilish 
materiallari sanoatini jadal rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar 
tug‘risida"gi PQ 4335-sonli qaroriga muvofik Respublikamizda raqobatbardosh 
mahsulotlarni ishlab chiqarish va eksport qilish bo‘yicha barqaror o‘sish 
sur’atlarini ta’minlash, shuningdek, korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik va 
texnologik yangilashga qaratilgan qurilish materiallari sanoatidagi tarkibiy 
uzgartirishlarni yanada chuqurlashtirish yuzasidan tizimli ishlar amalga 
oshirilmokda. 
Qarorda 2019-2025 yillarda diversifikatsiya qilish va mahsulot turlarini 
kengaytirish hisobiga qurilish materiallarini ishlab chiqarishning maqsadli
ko‘rsatkichiga asosan to’ldiruvchilar, g‘isht, sement, ohak, gips va boshqa 
qurilish materiallari hajmini oshirish bo‘yicha ko‘rsatkichlar belgilangan. 
Beton to‘ldiruvchilari asosiy qurilish materiallari hisoblanadi. Ularni ishlab 
chiqarish hajmi yildan-yilga oshib bormoqda.
To’ldiruvchilar – bu ma’lum zarrachalar tarkibiga ega tabiy yoki sun’iy 
materiallar bo’lib, bog‘lovchilar va suv ratsional aralashmasi bilan beton xosil 
qiluvchi materialdir. To‘ldiruvchi sifatida asosan maxalliy tog‘ jinslari va ishlab 
chiqarish chiqindilari (shlaklar va boshqalar)dan foydalaniladi. Keyingi yillarda 
qurilishda g‘ovak sun’iy to‘ldiruvchilardan tayyorlangan engil beton keng 
ko‘lamda qo‘llanilmoqda. G‘ovakli to‘ldiruvchilar beton zichligini pasaytiradi, bu 
esa uning issiqlikni tutib qolish xususiyatini yaxshilaydi.

---

4 
To‘ldiruvchilar beton va temir-beton konstruksiyalarning 30….50 % narhini, 
80-85% hajmini tashkil qiladi. Kapital va umuman qurilishdagi asosiy masala, bu
to‘ldiruvchilarni ishlab chiqarish va qo‘llashni takomillashtirish, sifatini yaxshilash 
hamda to‘ldiruvchilar ishlab chiqarish texnologiyasida ilmiy-texnik yutuqlarni 
qo‘llashdir. 
Tosh materiallar va ular asosida olinadigan to‘ldiruvchilar qadim zamondan 
bino va inshootlarni tiklashda keng qo‘llanilgan. 
Misrdagi hashamatli yodgorliklardan fir’avn qabrlari, Xeops piramidasi, 
Karnakedagi Amona ibodatxonasi kabi ulkan noyob yodgorliklar eramizdan ikki-
to‘rt ming yil avval xarsang tosh elementlari vositasida qurilgan. 
Vatanimizda tosh materiallarni bino va inshootlarda keng qo‘llab 
kelinganligi tarixiy manbalardan ma’lum. Masalan shahar devorlari, minoralar, 
masjid va qasrlar, Buxoro, Samarqand, Xiva yodgorliklari kabi inshootlarda tosh 
materiallardan keng foydalanilgan.
Asrlar osha tosh materiallarni qo‘llash ahamiyati osha borgan, ulardan 
foydalanib ko‘plab binolar, to‘g‘onlar hamda turli muhandislik inshootlari 
qurilgan. 
Keyingi yillarda qurilishda beton va temir-betonlarni qo‘llash hajmi oshdi va 
beton uchun ishlatiladigan to‘ldiruvchilarni ishlab chiqarish hajmi ham bir necha 
marta ortdi. To‘ldiruvchilarning sifati yaxshilandi, assortimenti ko‘paydi va yangi 
texnologik usullar ishga tushirildi. Xozirgi qurilish materiallari korxonalari 
Vatanimizda ishlab chiqarilgan yuqori unumli mashinalar bilan ta’minlangan. 
Ishlab 
chiqarishdagi 
deyarli 
hamma 
texnologik 
bosqichlar 
mexanizatsiyalashtirilgan. 
Beton to‘ldiruvchilari ishlab chiqarish sanoatining eng muhim vazifalari 
mahalliy xom ashyodan, shu jumladan sanoat chiqindilaridan keng foydalanish va
ishlab chiqarishni rivojlantirish, ularning sifatini oshirish va qurilishning tannarxini 
kamaytirishdir. 

---

5 
O‘zbekistondagi beton to‘ldiruvchilar ishlab chiqarish texnologiyasini 
takomillashtirishda ko‘pgina ilmiy tekshirish institutlari va tajribaxonalari hamda 
markaziy institutlarining o‘rni juda ham katta. 
Beton to‘ldiruvchilari texnologiyasini rivojlantirishda Respublika 
olimlaridan 
M.O‘razboev, 
K.Axmedov, 
A.Ashrabov, 
YU.Toshpulatov,
B.A.Asqarov, 
E.Qosimov, 
N.A.Samig’ov, 
A.Tulaganov, 
L.M.Botvina 
X.A.Akramov, B.X.Raximov, X.N.Nuritdinov, M.T.Turupov, U.A.G‘oziev, 
.Akbarov, X.Quldashev, SH.T.Raximov va boshqa olimlar o‘z hissalarini 
qo‘shdilar. 
Akademiklar X.A.Abdullaev, D.S.Belyankina, B.A.Krilov, G.O.Mavlonov 
va boshqa olimlar juda ko‘p yangi tabiiy qurilish materiallarini topishga muyassar 
bo‘ldilar. 
Beton to‘ldiruvchilar tayyorlash texnologiyasini takomillashtirishda 
ko‘pgina olimlar: YU.M.Bajenov, I.I.Axverdov, S.M.Itskovich, L.D.CHumakov, 
B.N.Vinogradov, I.A.Ivanov, YU.P.Gorlova va boshqalar olib borgan ishlari 
salmoqli o‘rin tutadi.
O‘zbekistonda qurilish materiallari sanoati o‘tgan yillar ichida qoloq va 
mayda tarqoq hunarmandchilik ishlab chiqarish holatidan zamonaviy va to‘la 
avtomatlashtirilgan og‘ir industriyaga aylandi. 
Respublikamizdagi qurilish materiallari ishlab chiqaruvchi zavodlar yuqori 
unumli mashina va agregatlar bilan jixozlangan.