С. Газиназарова. И. Ахмедов. Б. Мухамедгалиев. А. Хожиев

Тупроқ деградацияси –
тупроқ хоссаларининг барқарор ёмонлашуви, 
шунингдек, табиий ёки антропоген омилларнинг таъсири натижасида 
унумдорлигининг пасайиши. Тупроқ деградацияси физик (тупроқ гидрофизик 
хоссаларининг ёмонлашиши, тупроқ профилининг бузилиши), кимёвий (тупроқ 
кимёвий хоссаларининг ёмонлашиши, озуқа элементлари захирасининг 
камайиши, иккиламчи шўрлашиш, ксенобиотиклар билан ифлосланиши) ва 
биологик (турлар ранг - баранглигининг пасайиши, тупроқ мезофаунаси ҳар 
хил турлари ва микроорганизмлар оптимал нисбатининг бузилиши, тупроқнинг 
патоген ва бошқа унга хос бўлмаган микроорганизмлар билан ифлосланиши, 
санитария – эпидемиологик кўрсаткичларнинг ёмонлашиши) бўлади. Тупроқ 
деградациясига қишлоқ хўжалик фаолияти, ўрмонларни кўчириш ва бошқалар 
сабаб бўлади.
Тупроқларнинг ифлосланиши –
тупроқлар таркибида инсон 
саломатлигига, атроф табиий муҳитга, қишлоқ хўжалик экинлари 
маҳсулдорлигига зарарли таъсир кўрсатадиган миқдорда кимёвий бирикмалар, 
радиоактив элементлар, патлген организмларнинг бўлиши. 
 Тупроқнинг ўзини ўзи тозалаши –
тупроқда кечалиган миграция, 

---

154 
парчаланиш, айланиш жараёнлари натижасида тупроқни ифлословчи модда 
миқдорининг камайиши.
Ўзгарувчанлик –
тирик организмлар ҳамда вирувлар белги ва 
ҳусусиятларининг хилма-хил бўлиши. Ирсий ва ноирсий, индивидуал ва 
гуруҳли, сифат ва миқдор, йўналтирилган ва йўналтироилмаган ўзгарувчанлик 
фарқланади. Ирсий ўзгарувчанлик мутациялар вужудга келиши билан, ноирсий 
ўзгарувчанлик эса, ташқи муҳит омиллари билан боғлиқ. Ирсият ва 
ўзгарувчанлик ҳодисаси эволюция асосини ташкил этади. 
 Фавқулодда вазият зонаси –
фавқулодда вазият юзага келган худуд ёки 
акватория. 
Фавқулодда экологик вазият зонаси –
худуднинг, хўжалик ва бошқа 
фаолият натижасида, аҳоли саломатлигига, табиий экологик тизимлар, ўсимлик 
ва ҳайвонлар генетик фонди ҳолатига хавф туғдирадиган, атроф табиий 
муҳитда барқарор салбий ўзгаришлар юз берадиган қисми.