|
Экологик экспертизанинг қуйидаги турлари мавжуд:
-
давлат экологик экспертизаси;
-жамоатчиллик экологик экспертизаси;
-экологик аудит.
Экологик экспертиза қуйидаги принципларга асосланган бўлиб улар :
қонунийлик, холислик, асосийлик, мажбурийлик, экологик хавфсизлик,
комплекслилик, ошкоралик, мустақиллиликдир.
Шу билан биргаликда экологик экспертизанингқуйидаги объектлари ва
суъбектлари мажуд: объектлари: дастурлар, концепциялар, схемалар, режалар,
лойихалар, махсулотлар, материаллар, технологиялар. Субъектлари: табиатни
мухофаза қилиш давлат қўмитасининг давлат эксперти, буюртмачи, экологик
аудиторлар (фирмалар).
Экологик экспертиза қуйидаги тартибда олиб борлади:
-хужжатларни текшириш;
-маълумотларни тахлил қилиш;
-бахолашнинг тўғрилигини текшириш;
-экологик хавфсизлик даражасининг баҳоланганлигини текшириш;
-экологик чора-тадбирларнинг амалга оширилганлигини текшириш;
-лойихаларнинг асослилигини текшириш;
-хулосалаш.
Экологик хавфсизликнинг муҳим жиҳатларидан яна бири бу
экологик муаммоларни ўрганиш ва унинг инсон ҳаёт фаолияти хавфсизлигига
131
таъсир қилувчи экологик муаммоларни ўрганиш билан бевосита ва билвосита
боғлиқ
Экологик муаммоларн ўрганишда энг аввало, қуйидаги муҳим
йўналишларни ўрганиш лозим:
- биогеноценозларнинг фан-техника ва жамият жамият тараққиёти
туфайли юзага келган экологиясини, уларга антропоген (инсоннинг табиатга
бўлган) таъсирларининг турли кўринишларини;
-ўзгарган муҳитнинг инсон ва жамиятга кўрсатган акс таъсирини;
- инсоннинг маънавий жиҳатдан тубанлашиши (ёвузлик, босқинчилик,
зўрлик ва бошқалар).
Экологик муаммони ҳал этишнинг илмий таҳлили учун унинг ижтимоий
турмушининг турли томонлари билан боғлиқлигини очиб бериш ва катта
ижтимоий ҳамда инсонпарварлик масалаларига мурожат этиш муҳимдир.
Қурилишга ёки бошқа мақсадда ишлатишга мўлжалланган саноат
корхонасининг, бирор қурилма ёки асбобнинг табиий муҳитга таъсирини
аниқлаш учун улар экологик экспертизадан ўтказилади. Экспертизанинг
асосий вазифаси табиий муҳитни инсоннинг зарарли фаолиятидан
муҳофазалашдир. Саноат корхоналари, сув иншоотларини куриш ёки
таъмирлаш лойиҳаларини экспертизадан ўтказиш, йўл қўйилган хато ва
камчиликларни тузатиш имкониятини беради. Экспертизада қурилиш ва
таъмирлашдан ташқари, давлат стандартлари, кимёвий моддаларнинг
кўлланиш техник шароитлари, транспорт воситалари ва уларни ишлатиш
вақтида муҳитга тарқатилган зарарли моддалари, шовқин, электромагнит
тўлқин кабилар билан
таъсирни камайтириш мақсадида махсус қурилмалар
қурилади.
Экспертизаларнинг давлат ва ташкилот турлари бор. Давлат экологик
экспертизани табиатни муҳофазалаш давлат қўмитаси ўтказади. Кўп
қиррали муҳим қурилишларни ҳар томонлама. мукаммал ўрганиш
мақсадида ҳар хил мутахассислардан
:
иборат эксперт комиссиялари
132
тузилади.
Ташкилотларнинг
экологик
экспертизасини
вазирлик
ва
ташкилотларнинг
табиатни
муҳофазалаш
бўлими
ва
санитар-
эпидемиология бўлими ходимлари ўтказадилар.
Экспертиза давлатнинг экологияга оид қонун ва қоидаларига
асосланиб олиб борилади, чиқариладиган чиқинди ва салбий таъсирлар
меъёрномада кўрсатилади (РЭЧМ) ва ундан ошиб кетмаслигига алоҳида
аҳамият беради. Саноат ёки асбоб-ускунани экологик жиҳатдан созлигини
ва хавфсизлигини уларнинг маълум миқдордаги маҳсулотга чиқариладиган
чиқинди ва унинг токсик хусусиятлари белгилайди. Агар янги технологик
жараён олдингисига нисбатан камроқ чиқинди чиқарса, у экологик хавфсизроқ
ҳисобланади.
Экологик экспертизада табиий муҳитга зарар етказиш орқали халқ
хўжалигига етказиладиган зарарлар ҳам ҳисобланади. Зарарлар қуйидаги уч хилга
ажратилади: бўлиши мумкин зарар, бўладиган зарар ва олди олинган зарар.
Бўлиши мумкин зарарлар тегишли чоралар кўрилмагандаги миқдорни
кўрсатади. Чоралар кўрилгандан сўнг ҳам, халқ хўжалигига етказилган зарарлар
бўладиган зарар ҳисобланади. Бўлиши мумкин бўлган зарардан яна
бўладиганини айирсак олди олинган зарар миқдори келиб чиқади. Зарарларни
ҳисоблашда қуйидагиларга асосланилади: муҳитнинг ифлосланиш даражаси,
муҳитнинг ифлосланишини инсон саломатлигига таъсири даражаси,
касалликларнинг кўпайишидан халқ хўжалигига келадиган зарар, қишлоқ
хўжалиги, чорвачилик ва саноатга келадиган зарар, ҳаво таркибининг ўзгариб,
кислотали ёмғирлар таъсирида иншоотларни, тарихий обида ва ҳайкалларнинг
бузилишини тезлашишидан келадиган зарар каби кўп масалалар инобатга
олинади.
Зарарларни бирламчи ва иккиламчи хиллари бор. Бирламчиси ишлаб чиқариш
жараёнлари билан боғлиқ, иккиламчиси чиқарилган маҳсулотни ишлатиш, ишдан
чиққанларини йўқотиш билан боғлиқ.
133
Табиий муҳитга келтириладиган зарар иқтисодий ва экологик бўлиши
мумкин. Иқтисодий зарар муҳитнинг ифлосланиши натижасида бирор
хўжаликнинг деҳқончилиги ва чорвачилигига келтирилган зарар бўлиб, унинг
ўрнини пул билан қопласа бўлади.
Экологик зарар бирор шахс ёки аниқ ташкилотга тегишли бўлмай, у табиий
муҳитни зарарлаш орқали инсон саломатлигига ва фаолиятига салбий таъсир
кўрсатади. Экологик зарарни ўз вақтида иккига бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳда
келтирилган зарарларни йўқотиш мақсадида қайта тиклаш, таъмирлаш ишлари
ўтказилади. Иккинчи хил гуруҳ зарарларни тиклаб бўлмайди. Бунга асосан
қазилма бойликларни ишлатишда исрофгарчиликга йўл қўйиш ва уларни
бутунлай йўқотиб юбориш киради. Бундай ишлардан келадиган зарарни ҳисоблаб
бўлмайди.
Хулоса сифатида умумлаштириб табиий муҳитга келтириладиган
зарарларнинг қуйидаги гуруҳларини кўрсатиш мумкин:
1. Ҳавони табиий муҳитга ва инсон саломатлигига зарар келтирувчи
моддалар билан ифлослантириш.
2. Хўжасизлик билан сувни исроф этиш ва сув ҳавзаларини
ифлослантириш.
3. Ерларни
саноат,
қурилиш,
маиший
чиқиндилар
билан
ифлослантириб, уларни қайта тиклаш (рекультивация) чораларини
кўрмаслик.
4. Ўрмон, тўқай ва чўл ўсимликларини йўқотадиган ишлар.
5.
Овчилик қоидаларини бузиш ва жониворлар яшайдиган муҳитни
ифлослантириш.
6.
Деҳқончиликда заҳарли кимёвий моддалардан фойдаланиш
тартибларини бузиш.
7. Қайта тикланмайдиган қазилма конлардан хўжасизларча бир
томонлама фойдаланиб, кон ва кон саноати корхоналари атрофини
зарарли чиқиндилар билан шикастлаб, қайта тиклаш чораларини
134
кўрмаслик.
Ўз иш фаолияти ёки лаёқати туфайли табиатга зарар келтирган шахслар
ташкилий, иқтисодий ва ҳатто жиноий жавобгарликка тортилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
