S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

VII  BOB
IJTIMOIY-IQTISODIY  STRUKTURA,  DAROMAD
 
VA  JAMOATCHILIK  FIKRI
7.1.  Ijtimoiy-iqtisodiy  guruhlar  va  aholi  daromadlari
Darom ad  yoki  foyda  —  iqtisod  fanining  strategik  tushunchalaridan  biri 
hisoblanadi.  Darom ad boiinishining  ijtimoiy ko'rinishi —  har qanday jam iyat 
va  iqtisodning  shakli,  turi,  eng  aw alo  uni  tashkil  etgan  mulkdorlar  sinflari, 
ularning  o 'rta sid a  boyliklarning  b o iin is h i,  ijtim oiy-iqtisodiy  m eh n at  va 
qo‘shimcha  daromadlarning boiinishiga  qarab  belgilanadi, jum ladan:
• m ehnat  bilan  band  boiganlar  va  ishsizlar;
• turli  m ehnat,  kasb  turlarining  vakillari;
« mulkdorlar va  mulk  egasi boim aganlar;
• m a’lumotga ega b oigan va maium otsizlar;
» boshqaruv va hokimiyat organlariga yaqin boiganlar va yaqin boim aganlar;
« turli mintaqalaming aholisi, shuningdek shahar va qishloq aholisi, mahalliy 
va  mahalliy  boim agan,  chet  el  ishchi  kuchlari;
• erkaklar va  ayollar,  yoshlar va  katta  yoshdagi  kishilar va boshqalar.
Daromadlar  taqsimlanishining  ijtimoiy  manzarasi  o ‘zgarib  boradi.
Daromadlami  taqsimlash,  uning  kimda  ko‘p,  kim da  ozligini  aniqlashning
jamiyat uchun o ‘ziga xos ahamiyati bor. Jamiyatda daromad taqsimlash bo‘yicha 
fikriar  b o iib ,  biz  quyidagilarni  aytishimiz  mumkin:
a) byurokratik apparat vakillarining, iqtisod bo‘yicha ekspertlaming va oddiy 
jamoatchilik  fikrini bir-biriga  qiyoslash,  tahlil  qilish;
b)  ko‘plab m a’lum otlar manbalarini farqlash (ya’ni bu m aiu m o tla r qanday 
manbalarga  asoslanganligini aniqlash)
v)  odam lam ing  baho  beruvchi  fikr-mulohazalarini  inobatga  olish;
Daromadlarning  ijtimoiy  omitlari.
In so n lar  yashash  darajasining  sabablarini  an iq lash  m u h im   ijtim oiy 
omillardan  biri  hisoblanadi.  Birinchidan,  bu  sof  ijtimoiy  raqobat  sanaladi. 
Jamiyatda kishilaming boylar va kambag‘allarga boiinishi nafaqat bu guruhlardagi 
kishilaming  faolligi,  samarali  mehnatiga,  balki  o ‘zaro  gum hlar  o ‘rtasidagi 
kurashga,  bu  guruhlaming  ijtimoiy-iqtisodiy  imkoniyatlarga  ham   bogiiqdir, 
shuningdek  bu  guruhlam ing  madaniyati,  xulq-atvoriga  ham   b o g iiq ,  ya’ni 
quyidagi  xatolami  ham  hisobga  olish  kerak boiadi:
a)  kriminal  jinoyatchilik;
b)  hokimiyatdan  foydalanish  va  hokimiyat  bilan  aloqada  boiish;
92

---

v)  ish bilan ta ’minlovchilarga ommaviy ta’sir ko'rsatish  (ya’ni,  zo'ravonlik, 
majbur  qilish),  ijtimoiy  diskriminatsiya;
d) shartnomalar, kelishuvlar,  norasmiy majburiyatlarni bajarishda ishonchni 
suiste’mol  qilish;
e)  inform atsiya,  kom m unikatsiya,  reklam a  va  ta rg ’ibot  sohasidagi 
manipulyatsiyalar.
H ar  bir  sanab  o ‘tilgan  «sof  ijtimoiy  raqobatning»  hodisalari  m a’lum 
jam iyatda  turli  ko'lam   va  xarakterga  ega,  obyektiv-imkoniyatlar,  insonlar 
qobiliyati  va  zaruriyati,  m adaniyat  ham da  urf-odatlarga  b og iiq .  Ulaming 
subyektlari  b o ‘lib,  alohida  individlar,  tashkilotlar,  kasaba  uyushmalari  va 
«yashirin»  guruhlar  xizmat  qiladi.  «Sof  ijtimoiy»  raqobat  -  bu  yashirin  va 
murakkab  iqtisodiy  olamdir,  bu  olam  rasmiy  iqtisodiy  olamga  parallel  holda 
mavjud  bo‘lib,  nafaqat  siyosat  oqibatida,  balki  ijtimoiy  psixologiya  natijasida 
ham  vujudga keladi.
M ehnat yoki  mehnatsiz  daromadlam i baholashga  oid  bir qator dolzarb  va 
muloqotli m uam m olar mavjud. Asosiy m uam mo esa boylikka erishish yo'llarini 
quyidagicha  farqlashdan  iborat:
® u  «ishlab  topiladi»  (m e’yoriy  m ehnat  va  shunga  yarasha  haq  toiashga 
asoslanadi);
• u  «o‘g‘irlanadi»  (kuch  ishlatishga  asoslanadi);
* u  «yutib  olinadi»  (baxtli  voqea,  omadga  asoslanadi).
Ikkinchidan,  darom adlam ing  m uhim   ijtimoiy  omili  bu  m a’muriy  tarîibga 
solishdir.  G ap individlar va guruhlar daromadlariga m a’lum institutlar,  idoralar 
va  m enejerlar  tom onidan  «tashqi»  aralashuv  ustida  bormoqda.
Bunda  boshqaruvchilaming  va  boshqamv  usulining  quyidagi  xususiyatlari 
m uhim   ahamiyat  kasb  etadi;
® m ehnat  turlarining  ulaiga  mos  ravishda  haq  to* lash  nuqtai  nazaridan 
m azm un va spetsifikatsini bilish;
® innovatsiya,  kelajagi  porloq  ish  va  faoliyat  turlarining  ahamiyatini  ko‘ra 
bilish,  ulam i  moddiy  rag‘batlantirishning  zarariyatini  tushunish;
® darom ad va ish haqi muammolariga befarqlik va liberalizm yoki aksincha, 
o ‘z  obro‘sini  oshirish,  avtokratik  yoki  demokratik  boshqarishning  targ'iboti 
maqsadida bu  muamm olaiga jiddiy e ’tibor berishi;
» «boylarga» nisbatan, jam oaning yaxshi ishlab topadigan a ’zolariga nisbatan 
sabri, «kambag‘al», kam ish haqi oladigan yoki juda muhtoj ishchilarga sezgirlik 
bilan yondoshish va ulaiga yordam berishga tayyorligi hamda xohishining borligi;
® mehnat uchun taqdirlashda va boshqa toiovlarda insonlaiga teng va obyektiv 
yondoshishi  yoki  bunday  vaziyatlarda  shaxsiy  va  коф огайу  yondashishga 
moyilligi;
® bo‘ysunish mexanizmi sifatida ish haqi va boshqa to io v lam i ishlatish yoki
93

---

ishlatmaslik,  shuningdek,  ziddiyatlami  hal  etish;
® mulk-pul  taqsimlash  qarorlarini  qabul  qilishdaprinsipial,  qattiq  q o ilik  
yoki  mas’uliyatsizlik bo‘lishlikka yo‘1 qo'yish.
Sanab  o ‘tilgan  xususiyatlar  darom adlam i  tartibga  solishda  samaradorligi, 
to ‘g‘riligi,  aniq  vaziyatlarga  mos  tiishishligi  nuqtai  nazaridan  batafsil  tahlil 
etiiishi  mumkin.
Uchiiichidan, 
daromadlam i  taqsimlashda  xayriyalarning  turli  ko‘rinishlari 
ham ma’lum darajada ahamiyat kasb etadi; bu faoliyat boshqalar foydasi uchun 
o‘z  boyligini  ixtiyoriy  qayta  taqsimlashga  y o i  qo ‘yilishiga  asoslaniladi.  Ba’zi 
mamlakatlarda o ‘tkaziladigan sotsiologik tadqiqotlar insonlaming xayriyalarda 
ishtirok etish motivatsiyasi,  haqiqatdan ham  xayriya qilish yoki  o‘zini rekiama 
qilish  va  rasmiyatchilik  qilish,  xayriyaning  past,  o ‘rta  yoki  yuqori  tabaqaga 
taaluqli  boiishi,  xayriyalarga  um um an jamiyatning  va  xayriya  oluvchilaming 
munosabatlari,  ijtimoiy  va  iqtisodiy  samaradorlik,  xayriyalarning  to ‘g‘ riligi 
kabi  mulkiy-daromad  munosabatlari  aspektlarini  ochib  beradi.
Insonlaming  m ehnat  va  ishlab  chiqarish  bosqichining  o ‘zidayoq  xayriya 
spetsifik  ijtimoiy yo'nalgan  bo‘lishi  mumkin.  Masalan,  ishlab chiqaruvchi  o ‘z 
mahsulotlarini kambag‘allarga past narxda sotishni rejalashtiradi, o ‘z mablag‘ini 
daromadlariga zid ravishda jamiyat manfaatlariga yo‘naltiradi.
To‘rtinchidan, 
insonlaming  daromadlari  m e’yori  va  nisbatiga  qarindosh- 
urug‘chilik  m unosabatlari  ta ’sir  etadi,  ayniqsa  o ‘zaro  yordam   va  m eros 
munosabatlarining ta’siri katta.  Bu o iin d a  nafaqat turli jamiyatlardagi madaniyat 
va urf-odatlar farqi, balki bir jamiyatdagi turli oilalardagi m a’lum m unosabatlar 
farqi  ham  katta rol o ‘ynaydi.
Beshinchidan, 
farovonlikka insonlaming individual xususiyatlari ta ’sir etadi, 
ya’ni ulaming mehnatsevarligi va m ehnatga qobiliyatlari ham da farovon hayot 
kechirishga  intilishlari  va  bu  ular hayotining  mazmuniga  aylantirishida  ta ’siri 
katta.