6.1-chizma. Mehnatning asosiy ijtimoiy funksiyalarda namoyon bo'lishi
88
boiish asosida yuqori ko'rsatkichlarga ega boiish, qaysidir bilimlami, g‘oyalami
egallash uchun ish usulida individuallikni namoyon qilish, ya’ni o ‘zining
qobiliyatlarini ko'rsatish vä hokazo);
• faollika boigan ehtiyoj tufayli mehnat faoliyatini o'zining maqsadiga aylantirib
qo'yish, faollik asosida sogiiqni mustahkamlash, saqlab qolish, o‘zini yaxshi his
qilish, ish vaqtini qandaydir o'tkazish zarurati, ish vaqtida nima bilandir
shugiillanishi ehtiyoji;
• o'zini qayta ishlab chiqarish va avlodni davom etdirishga boigan ehtiyoj (mehnat
faoliyati davomida eng muhim maqsadlami ko'zda tutish, ya’ni oila a’zolari va
yaqinlarining shodligi, yutuqlari, ulaming jamiyat hayotidagi maqomlarining oshishi
va hokazo);
• dam olishga va bo‘sh vaqtga boigan ehtiyoj (ozroq ishlab ko'proq maosh
olishga va bo'sh vaqtning ko‘p boiishiga, dam olishiga intilish. Ishga ma’lum bir
qadriyat deb qarash, uni hayotining mazmuniga aylantirmaslik);
• o‘z-o‘zini saqlashga boigan ehtiyoj (eng yaxshi shart-sharotlar bor joyda
ozroq ishlash, ish haqi oz boisa ham mayli, sogiiqni saqlash, va hokazo);
• barqarorlikka boigan ehtiyoj (ishni mavjud yashash tarzi uchun o'ziga xos
usul deb qabul qilish, ozchilikning foydasi uchun boiadigan yutuqlardan voz
kechish, mehnat faoliyatining shakl va tamoyillari, maqsadga intilish, kelajak haqida
g‘amho‘rlik qilish, qayg'urish, ishga borib kelish har kuni odatiy hol).
Yuqorida biz sanab o‘tgan ijtimoiy-axloqiy ehtiyojlar, mehnat asoslari, dalil,
sabablari sifatida boshqa moddiy rejalaming o‘mini bosa olmaydi. Shunga qaramasdan,
u lar ju d a m uhim hisoblanadi. M asalan, m utaxassislar tad qiqo tlarin ing
so'rovnomalaridan biriga quyidagi savolni kiritganlar. «Agar sizda boshqa bir daromad
manbai bo ig an d a, siz m ehnat qilmay
q o 'y a r
edingizmi?» So'raganlarning
ozchiligigina tasdiqlovchi javob berishgan (aytish mumkinki, bu fakt moddiy
maqsadlar qadrlanadigan jamiyatga tegishli).
Mehnat faoliyatining bir subyektida, bir vaqtning o‘zida, bir joyda ijtimoiy va
ahloqiy asoslaming yig'indisi boiish mumkin emas (ya’ni, ulaming hammasi
birga to ‘plangan boiishi mumkin emas). Konkret (aniq) individual omillar
quyidagilardir: jinsi, yoshi, ish staji, lavozim statusi, oilaviy ahvoli, oilasining
katta-kichikligi, maium oti, yashash shart-sharoitlarining darajasi, hayotiy tajribasi,
xarakteri (tabiati), tarbiyasining o ‘ziga xos tomonlari, jamoasining o‘ziga xos
tomonlari, jamoadagi muhit, sogiigining ahvoli va hokazolar.
Mehnatni ijtimoiy ahloqiy asoslanishining ba’zi bir individual omillarini ko'rib
chiqamiz:
1. Qiyin mehnat shart-sharoitlarida ijodiy ishlashning turli shakllari juda ko‘p,
yakuniy natijaga ko‘ra xodimning ijodi, hayol, orzulari darajasini belgilaydi
2. Insonda faollikka nisbatan ehtiyojning kuchaymasligi, ko‘p jihatdan uning
sogiigiga bogiiqdir, chunki faollik unga qoniqish olib keladi, mustaqil ravishda
mehnatni asoslashga hissa qo‘shadi.
3. Lavozim maqomining oshishi — boshqarish, qarorlar chiqarish bo'yicha
89
mas’uliyat, huquqlarining oshishi, shuningdek mehnatga munosabatda mas’uliyat
omili, uning ahamiyati oshib boradi.
4. Ma’lumot (savod) ning past darajasi insonning ijodiy fikrlashiga, ijtimoiy va
ahloqiy qadriyatlami tushunishiga y o i qo‘ymaydi.
5. 0 ‘z xarakteri, tabiatidan kelib chiqib, inson individual yoki birgalikda
bajariladigan mehnatga intiladi.
6. Tarbiyajarayonida insonda qaysidir qadriyatlarga yo'nalish paydo boiadi (pul,
hamkorlik, vijdoniylik), bu esa uning mehnat va iqtisodiy xulq-atvoriga ta ’sir
ko‘rsatadi, uning mehnati sabablari, asoslarini belgilaydi.
7. Yashash shart-sharoitlarining yuqori darajasi — bu qaysidir asosiy moddiy
muammolaming hal qilinganligi darajasi, buning natijasida moddiy boim agan
mehnat asoslarini izlash imkoni paydo boiadi.
8. Mehnatning yaxshi tashkil qilinganligi — bu mehnatni asoslash sifatida o‘z-
o'zini hurmat qilishning eng muhim omili (Mehnatning yomon tashkil qilinganligi
esa insonlarning qadrini tushirib yuboradi).
9. Yoshidan qat’iy nazar, inson uchun bo'sh vaqtining boiishi juda muhimdir.
Mehnatga nisbatan strategik ijtimoiy, ahloqiy asoslar sifatida birdamlik va o ‘z
o‘mini topishni ko‘rib chiqish mumkin.
Birdamlikni asos sifatida tahlil qilar ekanmiz jamoa muammosiga e’tibor qaratish
kerak.
Birdamlik uchun negiz sifatida obyektiv, subyektiv asoslar mavjud boiganda
uni asoslash mumkin. Mehnat faoliyatida birdamlik va o‘z o'm ini topish, uni
mustahkamlash asoslarini qaror toptirish ijtimoiy identifikatsiyaning har uchala
darajasida
ham boiish mumkin: tashkilot-kasb-millat. Shuning uchun mehnatni
asoslashni
shu jamoadagi o‘zaro munosabatlarsiz tasavvur qilish mumkin emas,
kasb
assotsiatsiyalarining ahvoli, kasblami targibot qilish, jamiyatdagi etnomilliy
munosabatlar ham bunda katta rol o'ynaydi.
Qisqacha xulosalar
Mavzuda m ehnatni asoslash, m ehnatdan qoniqish, insonlarning unga
munosabatini o'rganishda ko'plab sotsiolog olimlar fikrlari, amaliyo tajribalari
keltirib o‘tilgan. Insonlar o'zlarining iqtisodiy va ijtimoiy ehtiyojlarini mehnat orqali
qondiradilar. Shu sababli barcha insonlar o‘z ish o'rinlaridan qoniqishlari turlicha
boiadi. Ba’zi insonlarni ish joylaridagi holat qoniqtirsa, ish haqi qondirmasligi
mumkin va aksincha.
H azorat va muhokama uchun savollar
1. Mehnatni asoslash va mehnatdan qoniqish o'rtasida qat’iy bir-biriga bogiiqlik
va bir-biriga tobelik nimalarda ko'rinadi?
2. Mehnatni asoslash borasidagi qarama-qarshiliklaming mazmuni deganda
nimalarni
tushunasiz?
3. Mehnatni asoslashning qanday turlari mavjud?
4. Mehnatni asoslashga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bogiiq bo‘lgan omillar nimalardan
90
iborat?
5. Mehnatni ijtimoiy ahloqiy asoslanishining individual omillariga nimalar
ta’sir ko'rsatadi?
6. Mehnat dinamikasini asoslashning mexanizmlariga ta’rif bering.
7. Mehnatni asoslashda jamoaning rolini ta’riflab bering.
8. Guruhlar va individlar mehnatini asoslashning real mexanizmlarini sanab
bering.
9. Jismoniy va ma’naviy ehtiyojlar orasidagi kurash nimalardan iborat?
Ш. Ehtiyojlami qondirishning umumiy mantigini tushuntirib bering.
Tavsiya etilgan adabiyotlar ro ‘yxati
1. Худойбердиев 3. Дунё мамлакатларида демографик жараёнлар. / /
Узбекистан ик,тисодиёти. №2, 2005.
2. Плакся В.И. Безработица. -М .: РАГС, 2004
3. Васильев В.Ю. Рынок труда в условиях «шведской модели»: проблемы
и решения. Учебное пособие. -М .: МГИМО (У) МИД России, 2004.
4. А лле М. Г л о б а л и за ц и я: р азр е ш ен и е услови й зан я т о с т и и
экономического роста. —М.: ТИЕС, 2003.
5. Продолжительность занятости и трудовая мобильность. —М.: ТИЕС,
2003.
6. Рязанцев Д. Зарплата и кадры. Секреты работы. -СПб.: БХВ-Петербург,
2004.
7. Тарасевич A.C.'., Гребенников П.И. Макроэкономика. Учебник. —М.:
Юрайт, Издат, 2004.
Internet saytlari
Do'stlaringiz bilan baham: |