S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova


D arom adlarning  ijtim oiy  oqibatlari



Download 5,92 Mb.
Pdf ko'rish
bet98/305
Sana26.01.2022
Hajmi5,92 Mb.
#411997
1   ...   94   95   96   97   98   99   100   101   ...   305
Bog'liq
Iqtisodiy sotsiologiya S. E. Xolmuratov 2005

D arom adlarning  ijtim oiy  oqibatlari.
  D a ro m ad lar  k o 'p g in a  ijtim oiy 
hodisalarning  om ili  hisoblanadi.  U larning  ijtim oiy  va  ijtim oiy-iqtisodiy 
stmkturaga,  bandlik  va  professional  o ‘sishga,  hayot  kechirish sifatiga,  ijtimoiy 
nuinosabatlarga, xulq-atvor va ongga ta ’sirini alohida ko'rsatib o'tish mumkin.
Daromadlar  ko‘p  hollarda  guruh  hajmini  belgilab  beradi.  Moddiy-mulkiy 
holat va iqtisodiy istiqbol - bu, m a’lum hollarda mehnat jamoasining professional 
kategoriyaning  saqlanib  qolishiga,  kengayishiga,  rivojlanishiga  olib  keluvchi 
omil  hisoblansa,  boshqa  hollarda  ular  rivojlanishining  orqada  qolishiga  va 
kichrayishiga  olib  keluvchi  omil  hisoblanadi.
Haqiqiy  mehnat  sharoitlarida shu  narsa  m a iu m   boiadiki,  ish  haqi  kadrlar 
salohiyatini, ishchilar sonini tartibga soluvchi samarali nom a’muriy choralardan 
biridir.
94


Pul  insonga  ishlab  chiqarish  vositalarini  sotib  olish  va  tadbirkor  ishlab 
chiqaruvchi  b o iish ,  m a’lumot  olib  ziyolilar  va  boshqaruvchilar  sinfiga  o ‘t¡sh 
imkoniyatlarini  beradi.  Yetarli  pul  m ablagiariga  ega boig an  odam  bir  ishdan 
boshqa  ishga  o so n lik ch a  o 'tis h i  m u m k in ,  bunday   m ablag‘lar  foydali 
munosabatlar o ‘rnatíshda, ish bo'yicha ko‘tarilishda va hatto m a’lum mansabni 
egallashda  hal  qiluvchi  rol  o ‘ynashi  mumkin.
Inson hayoti sifatini  ifodalovchi  ko'rsatkichlarga  mehnat,  um r davomiyligi 
va sogiiq,  oilaning mustahkamligi,  zararli odatlar, jinoyat,  o‘z  umriga suiqasd 
qilish,  xo‘jalikning  holati,  iste’mol  strukíurasi,  hayot  rejimi,  dam   olish  va 
boshqalar  kiradi.  Ularga  albatta  har  bir  insonning  individualligi,  m a’lumot 
darajasi,  m ehnati  turi  va  rejimi,  yoshi  ta ’sir  ko‘rsatadi,  lekin  ertami,  kechmi 
moddiy ta ’minlanganlik darajasi va insonlaming daromadlari bo'yicha m a’lum 
tabaqaga  tegishli  b o iish i  hal  qiluvchi  omil  b o iib ,  xizmat  qiladi.
íqtisodiy  nuqtai  nazardan  daromadlam ing  hayot  sifatiga  ta ’sir  etishini  va 
o‘z  navbatida  hayot  sifatining  m ehnatga  ta ’sir  etishini  o‘rganish  zarur.
H ar  bir  insonning  psixologik  tabiati  bo'yicha,  u  daromaddagi  farqlarni 
oddiy  statistika  sifatida  emas,  balki  muhim  «insoniy»  farqlar  sifatida  qabul 
qiladi.  Buning  natijasida  daromadlar  ijtimoiy  munosabatlarga  nafaqat  ijobiy, 
balki  salbiy  ta ’sir  ham   ko'rsatishi,  ya’ni  ijtimoiy  m unosabatlarda  spetsifik 
m uam m olam i  vujudga  keltirishi  mumkin:
• m ehnat jam oalarida  yoki  um um an jamiyatdagi birlik buziladi;
• mulkiy munosabatlarning kesishish nuqtasida kichik yoki katta ziddiyatlar 
yuzaga keladi;
• «kambag‘allarga nisbatan loqayd munosabat» va «boylarga nisbatan agressiv 
munosabat»  kabi  salbiy  ijtimoiy  ruhiyat  shakllanadi;
« huquqlardagi tenglikning yo'qolishi paydo bo‘ladi, tabiiyki, bu holatlarda 
insonlar teng  huquqli  boiishga  intiladilar  (meditsina  xizmatidan  foydalanish, 
yuridik  yordam  olish,  bolalarning  maktab  m a’lumotiga  ega  bo iish   huquqlari 
nazarda tutiladi);
» ijtimoiy masofa ta ’siri vujudga kelishi mumkin, ya’ni insonlami bir-biriga 
qarshi  qo‘yish,  namoyishkorona  to ‘siqlarni  yaratish  va  muloqotning  mulkiy 
belgilariga  qarab  alohida  yopiq  guruhlam ing  paydo  boiishi,  kiyim-kechak, 
yashash joyi  va  uy joyining  turi,  dam   olishni  o ‘tkazishiga  qarab  ustunliklarini 
namoyish  qilishlar  yuzaga  kelishi  mumkin;
• boshqarishda o ‘ziga  xos qiyinchiliklar yuzaga  keladi,  darom adlam i  qayta 
taqsimlash  natijasida boshqaruv va hokimiyat o ‘rtasida ortiqcha kurash yuzaga 
keladi;
•  darom adlar  guruh  va  individlar  ongiga  katta  ta ’sir  ko'rsatadi.  Inson 
m a’naviyati  o ‘zgarishiga,  uning  dunyoqarashi  va  xatti-harakatiga  hech  narsa 
moddiy-mulkiy holat kabi kuchli ta ’sir etolmaydi.  Boylik va kambag'allik turlicha
95


psixologiya  va  xarakterga  ega,  pulning  borligi  yoki  yo‘qligi  esa  o ‘z  navbatida 
insonning  shaxs sifatida shakllanishiga ta ’sir etadi.
Iqtisodiyotda bir-biriga b o g iiq  bo‘lgan  munosabatlar borki,  ulam i tartibga 
solmasdan mamlakatning farovonligini oshirish mumkin emas.  Shular qatorida:
•  aholi  daromadlarining  pasayishi;
•  ishsizlikning  paydo  boiishi;
« inflatsiya va hokazo.
Aholi  daromadlari 
-  bu  aholi  yoki  uning  oila  a’zolari  tom onidan  m a iu m  
davr ichida olingan yoki ishlab chiqarügan pul va natural m ablagiar yig’indisidir. 
Inson  hayotida  talab-ehtiyojlar  darajasi  va  tarkibi  darom adlam ing  bevosita 
miqdoriga bog’liqdir.
D arom adlar  darajasini  tahlil  etish,  o ic h a s h   va  taxm in  qilish  uchun 
daromadlaming har-xil turlari va ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Ana shuning 
uchun  ham   ulardan  eng  ko‘p  tarqalgan  turlarini  ko‘rib  chiqishimiz  zarur.
Daromadlaming  pul  va  natural  shakllari. 
A holining 
pul  daromadlari 
mehnatkashlar  uchun  ish  haqi  hisobidagi  barcha  pul  mablag’lari  tushumi; 
pensiyalar,  stipendiyalar,  turli  nafaqalar;  mulkdan  foiz,  dividendlar,  renta 
ko'rinishidagi  daromadlar;  aksiyalar,  qim m atli  qog’ozlar,  ko‘chm as  mulk, 
chorva,  tom arqa  xo‘jaligi  mahsulotlari,  turli  buyumlar  va  boshqa  tovarlami 
sotishdan  tushadigan  pul  tushumlari,  turli  xizmatlar  ko‘rsatish  uchun  haqlar 
va  hokazolardan  tashkil  topadi.  Aholi  daromadlarini  oshirishda  0 ‘zbekiston 
Respublikasi  Prezidentining «2005  yil  1  oktyabrdan boshlab  ish  haqi,  pensiya, 
stipendiyavaijtimoiy nafaqalar  miqdorini oshirish to ‘g’risida»gi Farmoni muhim 
ahamiyat kasb etadi.  Ushbu  Farmonga ko‘ra,  eng kam  ish haqi amaldagi 7835 
so‘mdan  9400  so'm ga oshdi,  byudjet  tashkilotlari,  muassasalari  xodimlarining 
ish  haqi,  barcha turdagi  pensiyalaming miqdori,  oliy o ‘quv yurtlari  talabalari, 
o'rtamaxsus  vakasb-hunar  o ‘quv  yurtlari  o ‘quvchilarining  stipendiyalari  va 
ijtimoiy  nafaqalar  o ‘rta  hisobda  1,2  baravar  oshirildi.
Aholining 
natural daromadlari 
—  qishloq xo‘jaligi  mahsulotlarining barcha 
tushumlari:  dehqonchilik,  chorvachilik,  parrandachilik  mahsulotlari,  bog’- 
q o 'r g ’on,  sab zav o t-p o liz  ekinlari  uchastk asi,  shaxsiy  to m o rq a ,  ta b ia t 
in’om laridan  shaxsiy,  oilaviy  ehtiyojlar  uchun  tayyorlanadigan  mahsulotlar 
kabilardan  iborat.
Pul  va  natural  daromadlaming  nisbati  tez-tez  o ‘zgarib  turadi,  am m o  pul 
shakli  ko‘proq  tarqalgan.  Odatda,  aholining  kambag’al  qatlamlarida  natural 
daromadlar hissasi yuqori boiadi. Iqtisodiy vaziyat yomonlashgan davrda natural 
darom adlar  salmog’i  oshib  ketadi,  jam oa  xo‘jaliklari  dehqonlarida  natural 
darom adlar  hissasi  sanoat  ishchilari  natural  daromadlari  hissasiga  nisbatan 
doimo  yuqori  b o iad i,  buni  byudjet  tadqiqotlari  ham   tasdiqlaydi.
Darom adlam ing bir qismi moddiy farovonlikni ta ’minlashga, boshqa qismi
96


x iz m a tla rd a n   fo y d a la n ish   u c h u n   sa rfla n a d i.  E h tiy o jla r  ta rk ib ig a   pul 
daromadlarining  oshishigina  emas,  balki  aholi  tarkibining  o'zgarishi,  uning 
ilmiy-madaniy  saviyasi  o ‘sishi  ham   ta ’sir  etadi.
Darom adlar  nom inal,  ixtiyoriy  va  real  daromadlarga  ajratiladi.  Nom inal 
daromadlar soliq, narxlami hisobga olmagan holdagi pul daromadlari miqdorini 
tavsiflaydi.  Ixtiyordagi  darom adlar  -  bu  soliq  va  boshqa  majburiy  to io v la r 
hisobdan  chiqarilgandan  keyin  qolgan  nom inal  daromadlardir.  Dem ák,  ular 
ah o lin in g   ja m g ’arish   va  e h tiy o jla rn i  q o n d irish   u c h u n   fo y d alan ad ig an  
mablag’larini  o ‘z  ichiga  oladi.  Real  ixtiyordagi  darom adlar  tariflar,  baholar 
indeksini hisobga oigan holda hisoblanadi va nominal daromadlarning real xarid 
qobiliyatini  ko‘rsatadi.  Real  ixtiyordagi  darom adlar  quyidagicha  hisoblanadi:
R ID   = (N D -S T )  x  Jpxk

Download 5,92 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   94   95   96   97   98   99   100   101   ...   305




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish