S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

Internet saytlari
1. http://www.rnd.runnet.ru/rsu/sch4.html
- “ Iqtisodiy sotsiologiya” ilmiy-
50

---

maktabi 
(Rossiya) veb-sahifasi.
2. h ttp ://w w w .d u c c .d o n e ts k .u a /s o c io lo g y /th e m e 0 5 .h tm
—“ Iq tis o d iy
sotsiologiya”ning iqtisodiy o ‘sish jarayonidagi ahamiyati hamda unga qiziqishlar 
to'g’risidagi ma’lumotlami o‘zida jamlagan veb-sayt.
3. http://http://www.nsu. ru/conf/issc/99/econ6.htm
—-Iqtisodiy sotsiologiyaning 
ma’ium jihatlarini va so‘nggi yutuqlarini batafsil yoritgan anjumanning veb-sahifasi.
4. http://www.esocio.narod.ru
— Ushbi veb-saytdan BDIUning Pindagi filiali, 
undagi “ Iqtisodiy sotsiologiya” kursining o'qitilish usullari va shunga o'xshash 
boshqa ma’lumotlami olish mumkin.
J. 
www.soc.umn.edu
— Mennisota Universiteti Sotsiologiya boshqarmasining 
rasmiy sayti.
51

---

IV BOB
a h o l i n i n g
 
i s h
 
b i l a n
 
b a n d l i g i
-
IJTIMOIY- IQTISODIY MUNOSABATLAR
KATEGORIYASI SIFATIDA
4.1. 
Ish bilan bandiikning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati
Ish bilan bandlik -
bu iqtisodiy asoslangan ijtimoiy munosabatlaming muhiti va 
shaklidir. Bunday ta’riflashga inson hayotining muhirn qadriyatlaridan biri boim ish 
mehnat, o ‘zi uchun kasb tanlash, turmushning iqtisodiy asosi boim ish daroinad 
nuqtai nazaridan jamiyatdagi individ va guruhlar o‘rtasidagi totuvlik va kurash,
o xshaslilik va har xillik asos b o iib xizmat qiladi.
Aholi ish bilan bandligining ijtimoiy-demografik muammolari har doim dolzarb, 
amq va ravshan boigani uchun ular mukammal o'rganishga arziydi. 
n ^ i n ù z I.A.Karimov kichik va xususiy tadbirkorlilik rivojiga urg‘u berib, 
" ; 
^ biznes va tadbirkorîik yaxshi yoiga qo'yilsa ayniqsa qishloq xo'jaligida 
bo shagan ishchi kuchlarini ish bilan ta’minlash maxalliy xom ashyo, dehqonchilik 
va qunlish resurslarini qayta ishlashni takomillashtirish ichki iste’mol bozorini 
xalq iste mol mollari hamda hizmatlar bilan ta ’minlash kabi dolzaib muammolami 
bartaraf etish mumkin. Shunday qilaylikki iqtisodiyotimiz tizimida aholi bandligini 
ta minlashda kichik biznes va xususiy tadbirkorîik yetakchi kuchga aylansin»1 — deya 
bejiz takidlamagan.
Ishchi kuchi yetishmasligi sharoitida raqobatchilik faqat mavhum individ va 
guruhlar orasida emas, balki aholining aniq jinsiy kategoriyalari orasida ham boiadi. 
Ishchi kuchi yetishmasligi, ish beruvchi va davlat institutlari boshqaruvchilarining 
guruhlar orasidagi bandlikni taqsimlash borasida o ‘z strategiya va taktikalarini ishlab 
chiqishiga olib keladi. Aholi ish bilan bandligining yosh va jinsiy ustunligini aniqlash, 
ya ni band boigan bir guruhning iqtisodiy jihatdan samaraii va ijtimoiy muvofiq 
bo lgan huquq va imkoniyatlari boshqasinikidan afzalligini taqqoslash masalasini 
keltinb chiqaradi.
Zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy tizimda erkaklar bandligining ustunligi ma’lum. 
Bu borada ayollarning huquq va imkoniyatlari nafaqat haqiqatda, balki rasman 
ham erkakiarnikiga nisbatan pastroq. Mehnat munosabatlarida ayoilarni huquq 
jihatdan barobar ko‘rmaslik, ayollar diskriminatsiyasi quyidagi tipik shakllarda 
namoyon boiadi:
- mutaxassislik bo'yicha ish topishning qiyinligi; 
am q ishlarni bajarishga yolianish paytida ayollarning erkaklar bilan
1 KapHMOB H.A. «B
h
3 Kejia^KarHMH3HH ÿ3 KÿjiHMH3 6raaH «ypaMH3» T.7-
tom
. 
«XajiK cÿ3M» ra3eTacH, 2005 
hwi
28-29 HHBap.
52

---

raqobatbardosh boiaolmasligi;
- ta iim olish imkoniyatining kamligi, ayniqsa, m a’muriy va tadbirkorlik 
sohalarida;
- mansabga ko‘tarilishdagi qiyinchiJiklar;
-birinchi navbatda ishdan bo'shatish;
- erkaklarga nisbatan ayollar ishsizlik davrining cho'zilishi;
- kam ish haqi beriladigan shartlarda ishlarga taklif etilishi.
Zamonaviy statistik m aium otlar va sotsiologik tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, 
ayollaming ish bilan bandligi muammosi faqat bizning respublikmiz emas, balki 
teng huquqli boshqa mamlakatlarda ham qonun va Konstitutsiya biian himoya qilinadi. 
Lekin diskriminatsiya rasmiy tashkilotlarning qarori va nazoratiga qaramasdan 
saqlanadi. Masalan, davlat idoralari va kasaba uyushmalari darajasida mehnat 
munosabatlari bo‘yicha reabilitatsiya qaror qabul qilinganda tarmoq, hudud ish 
beravchilari bu qaromi bajarmaslikka kelishib oladi, ya’ni o‘z qarorlarini ifodalaydi 
va himoya qiladi.
Ayollaming mehnat munosabatlarida ajratilish muammosi doimo qayta ko'riladi 
va muhokama qilinadi, turli takliflar kiritiladi. Ular orasida quyidagilarni ajratish 
mutnkin:
1. Ayollar kasbiy-mehnat borasida zaifroq va ishchi kuchi hisobida samarasi 
kamroq hisoblanadi;
2. Ayollar nozik tabiatli, ular mehnatning hamma turiga moyil emas;
3. Jamiyatda raqobat qonunlari mavjud; tabiiy, erkaklar bu raqobatda ijtimoiy 
jihatdan yutib chiqadi;
4. Ayollarga shuhrat, martabaga intilish, og‘ir kasbiy mehnat qilish xos emas, 
balki ulaming tabiiy qismati - turmush, oila, uy, bola, tarbiya;
5. Aynan erkaklar oilada ishlab, pul topishi va oilani boqish kerak, agar aksincha 
b oiib qolsa, oilada erkak mavqei, obro'si tushib ketadi, bu esa oilaning buzilishiga 
olib keladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov tomonidan 1995 yil 2 martda 
qabul qilingan Farmoni, qolaversa, 17 mart 1999 yildagi «Ayollami ijtimoiy himoya 
qilishni kuchaytirishning qo'shimcha m e’yorlari haqida»gi Farmoni, 2004 yil 25 
maydagi « 0 ‘zbekiston xotin-qizlar q o ‘mitasi faoliyatini q o ila b quvvatlash 
borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to ‘g‘risida»gi PF3434-sonli Farmoni ijrosini 
ta ’minlash chora tadbirlari dasturi to‘g‘risida 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Maxkamasining Qarori ham jamiyatda ayollar uchun teng imkoniyatlar yaratishga 
qaratilgan.1
Ko'pchilikning o‘z fikri bo'lgani uchun, bunga hamma turlicha yondashadi. Ba’zida 
bandiikdagi jinslararo tengsizlik tasodifiy hisoblanadi va uncha ahamiyatga ega boimay 
qoladi.
Sotsiologik dalil sifatida ayollar ishsizligi ba’zi bir xususiy ijtimoiy muammolami 
keltirib chiqaradi:
‘«XajiK, cy3H» ra3eTacH, 2004 
hhji
30 
hioh
.
53

---

- alkogolizm, narkomaniya, bular oqibatida esa naslsizlik va farzandsizlik;
- jamiyat taraqqiyotini orqaga suruvchi illat - fohishabozlik.
Mehnat munosabatlarida ayollar diskriminatsiyasi dalillari, ulaming ijtimoiy 
ahvoliga ta’sir etishi, hatto jinslararo ijtimoiy nizolami ham keltirib chiqarishi 
mumkin.
Ayollaming o‘zlari ish bilan bandlikning jinslararo muammolariga qanday 
qaraydi? Bu savol ko‘p mamlakatlarda yetarli darajada o‘rganilgan.
Ba’zi bir tadqiqot natijalariga ko'ra ayollarning aksariyat qismi, ayniqsa, 
ma’lumotga ega boiganlari, uyda o'tirib, uy bekasi vazifasini bajarib, hech qaerda 
ishlamaslikka qarshi. Shuningdek, ayollar orasida toiiqsiz ish kuni va haftasi, 
egiluvchan ish grafigi bor joylarda ishlash xohlovchilar ham kam emas. So'rev 
natijalariga qaraganda, ayollar bandligi muammosi bolalarning maktabgacha tarbiya 
muassasalarining muammolari bilan ham bogiiq. Turmush sifati muammosiga ham 
alohida e’tibor berilgan. Agarda turmush tarzi yaxshiroq bo‘lsa, ayollarning ishga 
munosabati va ulami ishga qiziqtirish osonroq b o ia r va o‘z samarasini berar edi.
So‘rov natijalari shuni ko'rsatadiki, aksariyat erkaklar ayollarni ish bilan band 
boiishini qoilab-quwatlaydilar va ulami ma’lum bir joyda ishlashlarini xohiaydilar. 
Chet el tadqiqotlari esa boshqacha natijalami ko‘rsatadi: bu yerda aksinchsa, 
ayollaming ishlashiga salbiy munosabat bildirgan erkaklaming foizi yuqori.
Tadqiqotchilar ayollaming ishlashiga sabab boiuvchi quyidagi omillarga kaita 
ahamiyat berganlar:
a) shaxsiy rnablag'ga ega boiib, yeriga iqtisodiy qaram boimaslik uchun;
b) jamiyat bilan har doim aloqada b oiib turish uchun;
c) o'zlarinnig amaliy va kasbiy izzat nafsoniyatlarini ishga tadbiq etish uchun;
d) oilada bir kishining ish haqi me’yorl turmush kechirishga yetmasligini 
ta’kidlab, shuning uchun ishlashga majbur ekanliklari.
0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 31-yanvardagi 42- 
sonli qaroriga muvofiq «Mehnat resurslari balansini tuzish va ishga joylashisbga 
muhtoj shaxslami aniqlash» bo‘yicha uslubiyat yaratildi.